.Η οικογένεια στην Ελλάδα, όπως και σε παγκόσμια κλίμακα, παίρνει διάφορες μορφές που υπαγορεύονται από οικονομικούς, γεωγραφικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Ας δούμε μερικούς τύπους της, όπως αποτυπώθηκαν στην ελληνική παράδοση, σήμερα που τιμάται η Παγκόσμια Ημέρα της Οικογένειας, μετά από απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. (A/RES/47/237), το 1993.
Πολυπυρηνική οικογένεια
Ο τύπος αυτός οικογένειας απαντάται στην ηπειρωτική Ελλάδα και ήταν ο πιο διαδεδομένος μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Είναι αξιοσημείωτο ότι απουσίαζε εντελώς από τα νησιά του Αιγαίου, ενώ εμφάνιζε πολύ μικρά ποσοστά στα νησιά του Ιονίου, κυρίως λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης από την ηπειρωτική Ελλάδα. Ο κύκλος ανάπτυξης της πολυπυρηνικής οικογένειας αλλά και η μικροοικονομία της βασίζεται αφενός στην κτηνοτροφία (εκτροφή μεγάλων κοπαδιών άρα και ανάγκη από πολλά χέρια, κυρίως ανδρικά), αφετέρου στην γεωργία (εντατική καλλιέργεια δημητριακών).
Πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια
Πατριαρχική, άλλως πατροπλευρική λέγεται η οικογένεια της οποίας η εξουσία αντικαθρεφτίζεται στο πρόσωπο του πατέρα. Θεμέλιος λίθος ενός τέτοιου τύπου οικογένειας είναι η αρχή της πατροτοπικότητας. Η γυναίκα-νύφη εγκαθίσταται μετά τον γάμο της στο σπίτι του ανδρός της, το οποίο όμως αποτελεί συγχρόνως και οίκο των πεθερικών της επομένως και σπίτι των κουνιάδων και των συννυφάδων της. Έτσι η σχέση του ανδρόγυνου μέσα στην πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια υπόκειται σε μια σειρά συμβάσεων και αυστηρής επιτήρησης από τα υπόλοιπα μέλη της διευρυμένης οικογένειας. Είναι χαρακτηριστικό πως στις σαρακατσάνικες κοινωνίες ο άνδρας τον πρώτο καιρό του γάμου του δεν μιλούσε ούτε έδειχνε το ενδιαφέρον του για την γυναίκα του δημόσια. Η γυναίκα-νιόπαντρη Σαρακατσάνα με τη σειρά της δεν απευθυνόταν ποτέ στον άντρα της μπροστά στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.
Η ποντιακή οικογένεια
Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στην ποντιακή παραδοσιακή οικογένεια. Η νύφη τους πρώτους μήνες του έγγαμου βίου της τηρούσε το «μάχ’». Σύμφωνα με το έθιμο αυτό δεν έπρεπε να μιλήσει με τα πεθερικά της και τα υπόλοιπα συγγενικά πρόσωπα του ανδρός της μέχρι τη γέννηση του πρώτου της παιδιού, παρόλο που συγχρωτίζονταν όλοι μαζί στο ίδιο σπίτι. Πίσω από την σκληρότητα του μέτρου αυτού (της υποχρεωτικής σιωπής της νύφης) υπήρχε μια συγκεκριμένη φιλοσοφία.
Το νεαρό κορίτσι προφυλασσόταν από μια πιθανή σύγκρουση με τα πεθερικά της που ενδεχομένως θα προκαλούνταν από κάποιον απρεπή λόγο της – απάντηση στις «δύσκολες συνθήκες» που εκ των πραγμάτων αντιμετώπιζε φεύγοντας από την πατρική της εστία. Ένα χαρακτηριστικό «απότοκο» του μάχ’ είναι η ακόλουθη ιστορία.
Ένας πεθερός ρώτησε κάποτε την νύφη του η οποία κρατούσε μάχ’ εάν γέννησε η αγελάδα τους: «νύφε εγένεσεν το χτήνον»; Η νύφη θέλοντας να τηρήσει το έθιμο έγνεψε το κεφάλι της καταφατικά για να του δώσει να καταλάβει πως γέννησε η αγελάδα τους. Η αμέσως επόμενη ερώτηση όμως του πεθερού της «ντο εποίκεν» (τι έκανε αρσενικό ή θηλυκό μοσχάρι) τη δυσκόλεψε αρκετά. Τι να κάνει για να δώσει να καταλάβει ο πεθερός της πως η αγελάδα έκανε θηλυκό μοσχάρι; Ενούτζεν κι επενούτζεν (σκέφτηκε και ξανασκέφτηκε) και τελικά βρήκε τον τρόπο! Άνοιξε τις παλάμες της και έδειξε το επίμαχο σημείο. Ο πεθερός της κατάλαβε βέβαια τι ήθελε να του πει αλλά δεν έκρυψε την δυσαρέσκειά του και ζήτησε από την νύφη του να σταματήσει να κρατάει μάχ’ και να του μιλάει.
Αλλά και μετά την περίοδο του «μάχ’» η Πόντια νύφη εκτός που ήταν επιβαρυμένη με όλες τις δουλειές, εξωτερικές και εσωτερικές του σπιτιού, έπρεπε να μιλάει και να φέρεται με τον προσήκοντα σεβασμό στους συγγενείς του ανδρός της.
Είναι χαρακτηριστικές οι διηγήσεις που τη θέλουν όρθια δίπλα στην πόρτα σε αναμονή, για να ανάψει με κάρβουνο που τσιμπούσε με τη μασιά της από τον «πέσκον» (τη σόμπα) το τσιγάρο του πεθερού της, όταν αυτός ήθελε να καπνίσει. Εάν είχε κουνιάδες τις αποκαλούσε «κυράδες». Μάλιστα υπάρχει μια φράση που σώζεται στα ποντιακά μεσάλια, όπου Πόντια νύφη διαμαρτύρεται για τη μικρή της κουνιάδα (η οποία είχε πολύ μικρή ηλικία) που ήθελε να την αποκαλεί η νύφη της «Κυρά». Η φράση θέλει την αγανακτισμένη νύφη να λέει: «ούλ’ κυρά, η μούσταν πα κυρά»; Δηλαδή όλες οι κουνιάδες μου θέλουν να τις λέω κυρά, και η «μούστα» (δηλαδή η μικρή σαν μπουνιά) θέλει κι αυτή να την αποκαλώ κυρία;
Εξάλλου γνωστή στα ποντιακά γνωμικά είναι και η φράση: «ατώρα ση κυρού μ’ έφαγαν και εκοιμέθαν» που ειπώθηκε από μια νύφη που κατακουρασμένη από τον φόρτο της ημέρας, περιμένοντας την οικογένεια του ανδρός της να τελειώσει τον δείπνο για να μαζέψει και να πλύνει τα πιάτα, νοσταλγούσε το πατρικό της σπίτι που «θα είχαν φάει και θα κοιμόντουσαν ήδη».
Ο τύπος αυτός της πατροπλευρικής πολυπυρηνικής οικογένειας συναντιόταν κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα, σε ορεινές (κτηνοτρόφοι Βλάχοι της Πίνδου), ημιορεινές και πεδινές (γεωργοί Καραγκούνηδες Θεσσαλίας) περιοχές με φτωχική έως ήπια μικροοικονομία. Είναι φανερό πως μια διευρυμένη πολυπρόσωπη οικογένεια εξυπηρετούσε μια ήπια γεωργο-κτηνοτροφική ανάπτυξη λόγω των πολυάριθμων εργατών και τον επιμερισμό των ρόλων. Όταν οι γονείς των παντρεμένων υιών αποδημούσαν εις Κύριον, η διευρυμένη οικογένεια παρέμενε ενωμένη και μετονομαζόταν «αδελφική». Οι δυνατοί δεσμοί που υπήρχαν στις οικογένειες αυτές εκφράζονταν με διάφορες «μαγικές» συνήθειες όπως το να φυλάσσονταν οι αποκομμένοι ομφάλιοι λώροι όλων των παιδιών από τη μάνα μέσα στο νυφικό της σεντούκι.
Τέλος στις πατροπλευρικές πολυπυρηνικές οικογένειες παρατηρείται ο θεσμός της «εξαγοράς της νύφης» ως μια μορφή συμβολικής αποζημίωσης της απώλειας των εργατικών χεριών (της νύφης) από τον οίκο του πατέρα της. Συνήθως η συμβολική αυτή εξαγορά μεταφραζόταν σε χρήματα ή σε ζώα. Στην περιοχή της Θράκης το έθιμο αυτό ονομάζεται «μπαμπά-χακί» δηλαδή το δικαίωμα του πατέρα.
Αμφίπλευρη πολυπυρηνική οικογένεια
Ουσιαστικά είναι μια παραλλαγή του προηγούμενου τύπου οικογένειας με τη διαφορά πως στη διευρυμένη πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια συμβιώνουν εκτός από τους υιούς και οι θυγατέρες του πατέρα-πατριάρχη. Συναντάται στα Μεσόγεια Αττικής αλλά και σε άλλα πεδινά και ημιορεινά μέρη της επικράτειας, όπως τη Βοιωτία και το Πωγώνι της Ηπείρου. Συνδέεται με εύρωστες οικονομίες που βασίζονται στην εντατική καλλιέργεια, κυρίως δημητριακών, αμπελιών, ελαιών κ.ά. δημοφιλών προϊόντων της ελληνικής γης, καθώς επίσης και στην πώλησή τους/ στη χρήση τους ως εμπορεύματα.
Λόγω των μεγάλων απαιτήσεων σε εργατικά χέρια ο πατέρας αντί να «παραχωρήσει» την κόρη του σε οικονομία άλλου οίκου, αποφασίζει να την κρατήσει στον δικό του και να «φιλοξενήσει» τον γαμπρό του (σώγαμπρο) προκειμένου να έχει επάρκεια εργατικού δυναμικού ώστε να εξυπηρετήσει τις αυξημένες ανάγκες καλλιέργειας της έγγειας περιουσίας του.
Ο γάμος αυτός λέγεται πατρογυναιτοπικός και αντί της «εξαγοράς της νύφης» παρατηρείται ο θεσμός της «προγαμιαίας δωρεάς».
Ο θεσμός προβλέπει ότι ο γαμπρός ή ο πεθερός της νύφης, της προσφέρει (προσωπικά και όχι σε άρρενα μέλος της πατρικής της οικογένειας) ένα αξιόλογο χρηματικό ποσό ή κοσμήματα υψηλής χρηματικής αξίας.
Πατροπλευρική και μητροπλευρική οικογένεια-κορμός
Ο τύπος αυτός προσδιορίζει την οικογένεια εκείνη που αποτελείται από το ζευγάρι (γονείς) των γερόντων με ένα παιδί, συνήθως το τελευταίο (βενιαμίν, στερνοπαίδι, στερνοπούλι). Συναντάται στις αγροτικές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και στην Κρήτη και τα Ιόνια νησιά. Στον υιό που αναλαμβάνει να γηροκομήσει τους γονείς του κληροδοτείται και το καθήκον (το δικαίωμα) της συνέχισης του οίκου, δηλαδή της διαδοχής.
Στην περίπτωση που δεν υπάρχουν γιοι αλλά θυγατέρες η οικογένεια ονομάζεται μητροπλευρική οικογένεια- κορμός και περιγράφεται με την πρόσκληση-εγκατάσταση σώγαμπρου στο σπίτι, δηλαδή σε μητρογυναικοτοπικό γάμο.
Το φαινόμενο αυτό συναντάται κυρίως στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Κρήτη. Η πολύμηνη απουσία του συζύγου-ναυτικού δημιούργησε την αδήριτη ανάγκη για προστασία της οικογένειάς του από την πατρική οικογένεια της νύφης. Ταυτόχρονα επιτυγχανόταν και το γηροκόμι των γερόντων συνήθως από την πρώτη κόρη που ονομαζόταν «κανακάρα». Εκτός από τις ανάγκες που δημιούργησε η ναυτοσύνη των Ελλήνων του Αιγαίου ο τύπος αυτός κάλυπτε και άλλες ιδιαίτερες περιπτώσεις όπως την αστικοποίηση και το εμπόριο.
Νεοτοπική πυρηνική οικογένεια
Είναι η οικογένεια που εγκαθίσταται σε έναν ουδέτερο τόπο, εκτός της πατρικής οικίας του ανδρός ή της γυναικός. Είναι πολύ διαδεδομένη στα αστικά κέντρα και σχετίζεται με το φαινόμενο της αστικοποίησης. Ο τόπος μεταγαμήλιας εγκατάστασης είχε άμεση σχέση με την επαγγελματική αποκατάσταση και παρατηρείται στα ύστερα χρόνια την εποχή της «έκρηξης» της αστυφιλίας.
Βλέπουμε λοιπόν πως ο θεσμός της οικογένειας επηρεάζεται από τις ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Οι ταραχώδεις εποχές που έζησαν οι ανιόντες συγγενείς μας από τον Πόντο, οι αλλεπάλληλες μετακινήσεις, η συστηματική προσπάθεια εξόντωσής τους από τους Νεότουρκους, η προσφυγιά και οι κακουχίες της, οι δυσκολίες της εγκατάστασης και του εγκλιματισμού στην Ελλάδα –δεδομένης της αρνητικής υποδοχής που τους επιφυλάχτηκε– σε συνδυασμό με τις μετέπειτα εθνικές περιπέτειες, θωράκισαν έτι περισσότερο την ποντιακή οικογένεια με άρρηκτους δεσμούς και την οδήγησαν στον 21ο αιώνα έχοντας την επίγνωση της ιστορίας της και της σημαντικότητας της διατήρησης της μνήμης.
Αλεξία Ιωαννίδου, MSc Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου