Κυνόσαργες – Cynosarges - ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ

Το Κυνόσαργες ήταν περιοχή της αρχαίας Αθήνας και διέθετε μάλιστα ένα από τα τρία μεγαλύτερα και σημαντικότερα γυμνάσια της Αθήνας στην αρχαιότητα (μαζί με την Ακαδημία Πλάτωνος και το Λύκειο): Το Κυνόσαργες βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλης προς νότο του Ναού του Ολυμπίου Διός, στην αριστερή όχθη του Ιλισού ποταμού όπου και η σημερινή συνοικία του Κυνοσάργους. Στην περιοχή αυτή γίνονταν τα Ηράκλεια εν Κυνοσάργει.

Cynosarges (Greek: Κυνόσαργες Kynosarges) was a public gymnasium located just

outside the walls of Ancient Athens on the southern bank of the Ilissos river. Its exact location is unknown but it is now generally located in the southern suburbs of Athens.

Its name was a mystery to the ancients that was explained by a story about a whit or swift dog, etymologising the name as Kynos argos, from genitive of kyon (dog) and argos (white, shining or swift). The legend goes that on one occasion when Didymos, an Athenian, was performing a lavish sacrifice, a white (or swift) dog appeared and snatched the offering; Didymos was alarmed, but received an oracular message saying that he should establish a temple to Heracles in the place where the dog dropped the offering.

Herodotus mentions a shrine there in 490/89 BC, and it became a famous sanctuary of Heracles which was also associated with his mother Alcmena, his wife Hebe and his helper Iolaus. A renowned gymnasium was built there; it was meant especially for nothoi, illegitimate children. The Cynosarges was also where the Cynic Antisthenes was said to have lectured, a fact which was offered as one explanation as to how the sect got the name of Cynics.

Ονομάσθηκε έτσι διότι κάποια φορά που οι Αθηναίοι πρόσφεραν θυσία στον Ηρακλή, ένας σκύλος πήγε και άρπαξε τους μηρούς του θυσίου ζώου και καταδιωκόμενος στη συνέχεια φτάνοντας στο σημείο αυτό (στο «κυνός άργος», δηλαδή «εκεί που σταμάτησε, στάθμευσε, βράδυνε ο σκύλος») τα εγκατέλειψε.

Οι Αθηναίοι μπροστά σ΄ αυτό το απρόσμενο συμβάν έσπευσαν να συμβουλευτούν το Μαντείο των Δελφών με ποιον τρόπο έπρεπε να «εξιλεώσουν» τον ήρωα Ηρακλή. Τότε έλαβαν το χρησμό να ιδρύσουν «ιερό» εκεί που ο σκύλος μετέφερε τους μηρούς από το θυσίασμα. Έτσι οι Αθηναίοι ίδρυσαν πράγματι «ιερό» και το ονόμασαν εκ του κυνός αργού Κυνόσαργες.

Ήταν λοιπόν «ιερό» και γυμνάσιο για τους μη γνησίους (από πατέρα και μητέρα) Αθηναίων παίδες γι αυτό και ήταν «καθ-ιερωμένο» στον νόθο και αυτόν Ηρακλή. Εκεί γυμναζόταν και ο Θεμιστοκλής, νόθος ων, Αθηναίος, (λόγω μητέρας του αλλοδαπής). Λέγεται ότι ο Θεμιστοκλής κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να πείσει τους γνήσιους παίδες Αθηναίους να τον ακολουθήσουν στο Κυνόσαργες για να εξαλειφθεί αυτή η διάκριση. Τούτο όμως δεν φαίνεται να το κατόρθωσε αφού στα χρόνια του Πλουτάρχου υπήρχε ακόμη η διάκριση αυτή.

Φημισμένο ήταν και το άλσος που περιέβαλλε το Γυμνάσιο αυτό. Το γυμνάσιο του Κυνοσάργους χρησίμευε και ως κτήριο διδασκαλίας του μαθητή του Σωκράτη, Αντισθένη που υπήρξε ιδρυτής της φιλοσοφικής σχολής των κυνικών.

Ευρήματα που ενισχύουν την ύπαρξη του Κυνοσάργους στο σημερινό Νέο Κόσμο, βρέθηκαν κατά τη διάρκεια εργασιών σε οικόπεδο πίσω από τον Άγιο Παντελεήμονα Ιλισού,στην διανοιξη των δρόμων Ηλία Ηλιού,Χαμοστέρνας,κτλ.γενικοτερα ολοκληρη η περιοχή βριθει αρχαιολογικων συλλημένων και οχι ευρημάτων.

Στό Κυνόσαργες ό Παυσανίας άναφέρει μόνο ίερό τοϋ `Ηρακλή.Eίναι όμως γνωστό πώς ήδη στόν 5o παχχ αι. βρίσκονταν εκεί ένα άπό τά μεγαλύτερα γυμνάσια καί πώς ήταν ύποχρεωμένοι νά φοιτούν σ’ αύτό οί νέοι πού δεν είχαν καί τούς δυό γονείς τους γνήσιους Αθηναίους. Εκεί γυμναζόταν ό Θεμιστοκλής, γιατί ή μητέρα του ήταν Θρακικής ή Καρικής καταγωγής (Πλουτ. Θεμιστ. 1).
Στό γυμνάσιο τοϋ Κυνοσάργους δίδασκε ό φιλόσοφος ‘Αντισθένης, τοϋ όποίου ή σχολή έγινε γνωστή ώς «κυνική» άπό τό όνομα τοϋ γυμνασίου (Διογ. Λαέρτ. 6.13).
‘Ο Θεμιστόκλειος περίβολος τών τειχών άφησε τό γυμνάσιο έξω από το άστυ, μιά πύλη του όμως ήταν κοντά σ’αύτό.Η πύλη είχε τό όνομα Διομηίς ή πύλη τών Διομέων (‘Αθήν. 14, 614), άπό τήν παριλίσια συνοικία Διόμεια, στά νότια ή στά νοτιοανατολικά τοϋ
Ολυμπιείου. Στή Διόμεια είχαν εγκατασταθεί (πρό τών μηδικών) Αθηναίοι άπό τή συνοικία της Μελίτης,πού τιμοϋσαν ϊδιαίτερα τόν `Ηρακλή καί ίσως αυτοί έγιναν άφορμή νά δημιουργηθεί τό Ηράκλειο τοϋ Κυνοσάργους.
Κατά την παράδοση, χρήσιμη εδώ γιά τή διαφώτιση πολλών τοπογραφικών προβλημάτων, ό επώνυμος ήρωας της Διόμειας ήταν ο Δίομος,γιός τοϋ Κολλυτού, επώνυμου άλλου δήμου πού βρίσκονταν κοντά στην άγορά της ‘Αθήνας. Στό σπίτι τοϋ Κολλυτού είχε φιλοξενηθεί ό ‘Ηρακλής, ό όποίος συνδέθηκε μέ στενή φιλία πρός τόν Δίομο. Όταν ό ‘Ηρακλής κατατάχτηκε μεταξύ τών Θεών, ό Δίομος ετοίμασε γι’ αύτόν θυσία, άλλά μιά άσπρη σκύλα,άρπαξε τό ίερόθυτο άπό τό βωμό.Ο Δίομος κυνήγησε την σκύλα κι αυτή,μετά από κάποια απόσταση,άφησε τρομαγμένη το «λάφυρό» της και τράπηκε σε φυγή.
Σύμφωνα μέ χρησμό,έπρεπε ό Δίομος νά ίδρύσει νέο ίερό καί βωμό τού `Ηρακλή στό σημείο όπου ή άσπρη σκύλα άπέθεσε τό άρπαγμένο σφάγιο. `Η θέση αύτή όνομάστηκε Κυνόσαργες άπό τό ούσιαστικό κύων καί τό έπίθετο άργός (λευκός).Εδώ υπήρχαν και βωμός της Ήβης (γυναίκα του Ηρακλή και κόρη του Διός),καθώς και της Αλκμήνης και του Ιόλαου.
Ο δήμος τής Διομείας μεγάλωσε μέ τήν έγκατάσταση τών Μελιτέων, οί όποίοι άφησαν τήν παλιά τους «γειτονιά» (παρά τόν ‘Αγοραίο  Κολωνό) καί άκολούθησαν τόν Δίομο στήν Διόμεια.Σ’ άνάμνηση τής άλλαγής γειτονιάς γιορτάζονταν τά Μεταγείτνια στόν Μεταγειτνιώνα μήνα (κατά τό τέλος τού καλοκαιριού, όπότε καί  τά λεγόμενα «’Ηράκλεια έν Κυνοσάργει» ).
Τό Θεμιστόκλειο τείχος χώρισε τή Διόμεια σέ «έσω» καi «έξω». Τό Ηράκλειο τού Κυνοσάργους καί τό γυμνάσιο ήσαν στήν έξω Διόμεια. Μέ τό Κυνόσαργες συνδέουν οί άρχαίοι τόν δήμο τής ‘Αλωπεκής, ό όποίος ήταν κοντά σ’ αύτό καί άπείχε ένδεκα ή δώδεκα στάδια άπό τό τείχος τής ‘Αθήνας (περί τά δυό χιλιόμετρα).
Άν δεχτούμε τό Κυνόσαργες στά νοτιοδυτικά του Ολυμπιείου, άμέσως έξω άπό τό τείχος κι όχι μακριά άπό τήν άριστερή όχθη τού ‘Ιλισού, πρέπει ν’ άναζητήσουμε τήν ‘Αλωπεκή νοτιώτερα, πρός τήν κατεύθυνση τής σημερινής Δάφνης, άνατολικώτερα
τής νέας Σμύρνης (παλαιότερα τό Κυνόσαργες τοποθετούνταν στίς άνατολικές ύπώρειες τού Λυκαβηττού καί ή ‘Αλωπεκή αναζητούνταν στούς σημερινούς ‘Αμπελοκήπους, όπου ύπήρχε άξιόλογος συνοικισμός στήν άρχαιότητα). Οί πρός τά νοτιοανατολικά τού όλυμπιείου λόφοι είναι ευδιάκριτοι άπό τά άνοιχτά τού παλαιού Φαλήρου (τό λιμάνι τής ‘Αθήνας) καί κάνουν πιθανή τήν πληροφορία τού `Ηροδότου (6, 115) πώς άπό κεί (περίπου έξ χιλιόμετρα νοτιώτερα) oi πέρσεςδιέκριναν τήν συγκέντρωση τού Αθηναϊκού στρατού, ό όποίος πρόλαβε νά φτάσει στό Ηράκλειο τού Κυνοσάργους, πρίν φανεί στό Φάληρο ό περσικός στόλος.

Mικρή ανασκαφή διενήργησε το 1919 ο A. Kεραμόπουλλος με δαπάνη της Aρχαιολογικής Eταιρείας νοτίως του μνημείου του Λυσικράτους, στην συμβολή των οδών Bάκχου και Bύρωνος, όπου επρόκειτο να ανεγερθεί οικία. Bρέθηκε (όχι κατά χώραν) σημαντική επιγραφή (Inscriptiones Graecae I³, 257) του δευτέρου μισού του 5ου αι. παχχ: ιερός νόμος (ή ψήφισμα), ελλιπώς σωζόμενος, που μεταξύ άλλων απαγορεύει βυρσοδεψικές εργασίες στον Iλισσό πιό πάνω από το Hράκλειον (πιθανώτατα εννοείται το Hράκλειον του Kυνοσάργους, η ακριβής θέση του οποίου δεν είναι γνωστή). H στήλη φυλάσσεται στο Eπιγραφικό Mουσείο (EM 12553).

Μέχρι εδώ, στο Ηράκλειο του Κυνοσάργους, είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι είναι ορατοί.

Εξάλλου, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, κοντά στο Κυνόσαργες, στην αριστερή όχθη του Ιλισσού, είχε ταφεί ο ρήτορας Ισοκράτης.

Τέλος, στο αρχαίο Κυνόσαργες δίδασκε ο φιλόσοφος Αντισθένης τo oποίος εκεί ιδρυσε την περίφημη φιλοσοφική σχολή των Κυνικών από το όνομα του γυμνασίου.

Το «Αδριάνειο Γυμνάσιο» στο Κυνόσαργες

Στην κατά μήκος του Ιλισού εκτεινόμενη πε-

ριοχή του Κυνοσάργους βρισκόταν το τρίτο

Γυμνάσιο της Αθήνας, όπου αθλούνταν ο

νόθοι

Αθηναίοι, όπως ο Θεμιστοκλής. Σύμ-

φωνα με τις αρχαίες πηγές, υπήρχαν δύο

σχετικά οικοδομήματα, το αρχαιότερο Γυμνάσιο

και το νεότερο, το οποίο κατά τον Παυσανία

έφερε το όνομα του αυτοκράτορα Αδριανού

και διέθετε 100 κίονες

λιθοτομίας της

Λιβύων

. Κατά τα έτη 1896-1897 η Βρετανική

Σχολή αποκάλυψε τμήματα μεγάλου ρωμαϊκού

κτηρίου μεταξύ των λεωφόρων Καλλιρρόης

και Βουλιαγμένης, το οποίο θεωρήθηκε ως

το «Αδριάνειο» Γυμνάσιο. Από το 1969 έως

σήμερα η Γ ́ ΕΠΚΑ επανευρίσκει τμηματικά το

μεγάλο αυτό οικοδόμημα χάρις στην κατε-

δάφιση των παλαιών οικιών και την αντικα-

τάστασή τους από πολυκατοικίες. Κατά το

έτος 2001 βρέθηκε ένα ακόμη τμήμα, μία

αίθουσα εσωτερικά της δυτικής πλευράς του

κτηρίου. Οι τοίχοι, σωζόμενοι σε ύψος 4 μ.,

διατηρήθηκαν ορατοί και επισκέψιμοι στο

υπόγειο πολυκατοικίας (οδός Διαμαντοπούλου

1) . Δεύτερο τμήμα, η νοτιοδυτική

γωνία του «Γυμνασίου» αποκαλύφθηκε το

2007 (οδός Διαμαντοπούλου και Βούρβαχη).

Πηγές:”Το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους” Ι.Τραυλός ,στά”Αρχαιολογικά ανάλεκτα εξ Αθηνών” Τεύχος 1 ,1970

“Μνημειακή Τοπογραφία της Αρχαίας Αθήνας” Αντώνης Μαστραπάς, εκδόσεις Καρδαμίτσα

Εγκυκλοπαίδεια “Ηλιος”

Σχολικό βιβλίο Αρχαίων Α Λυκείου

Aνασκαφή

• A. Kεραμόπουλλος, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ) (1919) 15.
• A. Φιλαδελφεύς, ΠAE (1921) 25-26. Aρχαιολογική Eφημερίς (AE) (1921) 83-97.

Ειδική βιβλιογραφία

• S.G. G. Welter, Die Tripodenstrasse in Athen, AM 47 (1922) 72, 75 αρ. 2.
• X. Kαρούζος, Aπό το Hράκλειον του Kυνοσάργους, AΔ 8 (1923) 85-102 (ειδ. 96-98, αρ. 3, εικ. 5).
• St. Miller, Hesperia 39 (1970) 223-231.
• J. Travlos, Pictorial Dictionary of Ancient Athens (1971) 340 εικ. 442 (Kynosarges), 566-568 εικ. 709-713 (Tripods, Street of).
• P. Amandry, BCH 100 (1976) 15-93.
• Mαν. Kορρές, AΔ 35 (1980) B1, 11-14 (σχέδ. 1-2).
• A. Σπετσιέρη- Xωρέμη, H οδός των Tριπόδων και τα χορηγικά μνημεία στην αρχαία Aθήνα, στο: Coulson et al. (επιμ.), The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Oxbow Monograph 37 (1994) 31-42.
• K. Kαζαμιάκης, H οδός των Tριπόδων – τεχνικά και κατασκευαστικά στοιχεία, ό.π. 43-44.
• A. Matthaiou, στό: R. Osbone – S. Hornblower (επιμ.), Ritual, Finance, Politics. Athenian Democratic Accounts presented to David Lewis (1994) 183-188.
• Π. Kαλλιγάς, AΔ 49-50 (1994-95) A΄, 35-39.
• St. Miller, στο: M.H. Hansen (επιμ.), Sources for the Ancient Greek City-State (1995) 211.
• ΠΗΓΗ =  http://www.mcxlvii.com/m/2015/01/09/%CE%BA%CF%85%CE%BD%CF%8C%CF%83%CE%B1%CF%81%CE%B3%CE%B5%CF%82-cynosarges-%CF%84%CE%BF-%CE%B3%CF%85%CE%BC%CE%BD%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B7%CF%81%CE%B1%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CF%83/