Το έθιμο του Επιταφίου και ο θρήνος για τον Ιησού και το έθιμο των Αδώνιδων κήπων του Κοπετού και θρήνου του Αδώνιδος

 

Απουλιανό αγγείο από τερακότα 4ος αιώνας π.Χ. που αποτυπώνει αφηγηματικά την εορτή των αδωνίων και συγκεκριμένα την πρόθεση του σώματος του Αδώνιδος ...

Ελληνική Προϊστορία

Το έθιμο των Αδώνιδων κήπων εις την αρχαιότητα - Ο Κοπετός και ο θρήνος για τον Άδωνι, κατά τον οποίο οι γυναίκες τον θρηνούν μαυροφορεμένες

  Η μνήμη του θανάτου του Αδώνιδος έφερνε θρήνο και κοπετό δηλαδή είναι το μέγα θρήνο μετά δαρμών του στήθους, δια τον χαμό του πεθαμένου θεούι. Χαρακτηριστικό είναι το κομμάτι του θρήνου της Αφροδίτης εις την ωδή «επιτάφιος Αδώνιδος» του ποιητού Βίωνος του Σμυρναίου, ο οποίος ήτο βουκολικός ποιητής.

  Εκτός του Βίωνος του Σμυρναίου περιγραφή έχουμε και από την Σαπφώ, η οποία σε κάποιο ποίημά της γράφει : Κατθαναίσκει, Κυθέρη, άβρος Άδωνις τι κε θείμεν ; Καττύπτεσθαι, κόραι και κατερείκεσθε χιτώνας.

Δηλαδή : Πεθαίνει ο όμορφος Άδωνις, Κυθέρεια τι να κάνουμε ; κορίτσια στηθοδέρνεστε και σχίστε και τα ρούχα σας.

[.......... – Τα ...... μυστήρια – Γ. Σιέττος](*1)

(*1) λείψανα της λατρείας του Αδώνιδος εις την Ελλάδα όπως και εις την Κύπρο σώζονται ακόμα και σήμερα. Δηλαδή οι αναπαραστάσεις θυμίζουν «Επιτάφιο Αδώνιδος» όπου έχουν τοποθετήσει «επάνω του» τον Ιησού. Όπως η ανάσταση του Λαζάρου εις την Λάρνακα, ο ενταφιασμός του Λειδινού εις την Αίγινα, ο «Ζαφείρης» εις το Ζαγόρι της Ηπείρου, το Φοσκοδένδρι εις την Καστανιά της Τριφυλλίας, το έθιμο του «Κραντωνέλλο» εις την Μύκονο, αλλά και οι εκδηλώσεις της Μεγάλης Παρασκευής.

  Ο Άδωνις, ήτο ένας νέος και πανέμορφος θεός, όπου σε ανάμνηση του θανάτου και της αναστάσεώς του ετελούντο ετήσιες εορτές καθ' όλη την διάρκεια του έτους σε όλες τις πόλεις της Ελλάδος. Οι εορτές αυτές αλλού ήσαν διήμερες, τριήμερες ή ακόμη και σε κάποιες πόλεις ήτο επταήμερες.

  Οι πρώτες ημέρες της εορτής ήσαν ημέρες πένθους και είχαν το όνομα «Αφανισμός». Λυσίκομες και γυμνόποδες γυναίκες ντυμένες πένθιμα περιέφεραν επάνω σε νεκροκρέβατο κέρινα ομοιώματα του Αδώνιδος, του έστηναν ένα υπέροχο κρεββάτι δίπλα εις την Θεά Αφροδίτη όπου τελούσαν νεκρική τελετή και προσέφεραν εις τον νεκρό, γλυκά από μέλι και λάδι, έρωτες και αγγεία όπου μερικές μέρες πριν είχαν σπείρει φακή, σιτάρι, κριθάρι, κεχρί, μάραθα και μαρούλια, τους επονομαζόμενους «Κήπους Αδώνιδος».

  Οι «κήποι» μετά το πέρας των δρώμενων ετοποθετούντο εις τις στέγες των σπιτιών, όπου αναπτύσσοντο γοργά με την βοήθεια του ηλιακού φωτός. Τα φυτά αυτά γρήγορα μαραίνοντο, αλλά και γρήγορα άνθιζαν ξανά, για να συμβολίζουν, την πρόωρα μαραμένη νεότητα του Αδώνιδος. 

  Τον καλούσαν με άσματα να ενδώσει εις τις ευχές των θνητών. Την κηδεία του Αδώνιδος την έκαμαν με μεγάλη πομπή εις την Αθήνα και την Αλεξάνδρεια, όπως μας αναφέρει ο Πλούταρχος. 

  Καθ' όλη την διάρκεια της πομπής έψαλλαν πένθιμους ύμνους τα λεγόμενα «Αδωνίδια» με συνοδεία της γίγγρας, ένα είδος αυλού.

    Εις την συνέχεια οι γυναίκες πετούσαν το ομοίωμα του θεού σε λίμνες, πηγές ή ποτάμια. Μετά το πέρας των ημερών του θρήνου, εορτάζετο η ανάσταση του θεού με ευωχία και οινοποσία, μέσα σε γενικό κλίμα χαράς, όπου οι αναστάσιμες ημέρες είχαν το όνομα «Εύρεσις».

  Περιγραφή του εθίμου των Αδώνιδων κήπων έχουμε και από τους :

  Πλούταρχο εις το έργο του «Βίοι Παράλληλοι», Νικίας, εις τους στίχους 13, 11, 1 : 

  «Ἀδώνια γὰρ εἶχον αἱ γυναῖκες τότε, καὶ προὔκειτο πολλαχόθι τῆς πόλεως εἴδωλα, καὶ ταφαί περὶ αὐτὰ καὶ κοπετοὶ γυναικῶν ἦσαν, ὥστε τοὺς ἐν λόγῳ ποιουμένους τινὶ τὰ τοιαῦτα δυσχεραίνειν καὶ δεδιέναι περὶ τῆς παρασκευῆς ἐκείνης καὶ δυνάμεως, μὴ λαμπρότητα καὶ ἀκμὴν ἐπιφανεστάτην σχοῦσα ταχέως μαρανθῇ».

  Διογενιανό, εις το έργο του «Παροιμίες» :

  « ................ἐπὶ τῶν ἀώρων καὶ μὴ ἐῤῥιζωμένων. Ἐπειδὴ γὰρ Ἄδωνις ἐρώμενος ὢν, ὡς ὁ μῦθος, τῆς Ἀφροδίτης, προήβης τελευτᾷ, οἱ ταύτῃ ὀργιάζοντες, κήπους εἰς ἀγγεῖά τινά φυτεύοντες ἢ φυτεύουσαι, ταχέως ἐκείνων διὰ τὸ μὴ ἐῤῥιζῶσθαι μαραινομένων.

  Και Ησύχιο όπου εις το λεξικό του αναφέρει δια το έθιμο των «Κήπων του Αδώνιδος» : «Ἀδώνιδος κῆποι ἐν τοῖς Ἀδωνίοις εἴδωλα ἐξάγουσιν καὶ κήπους ἐπ’ ὀστράκων καὶ παντοδαπὴν ὀπώραν, οἷον ἐκ μαράθρων καὶ θριδάκων παρασκευάζουσιν αὐτῷ τοὺς κήπους καὶ γὰρ ἐν θριδακίναις αὐτὸν κατακλινθῆναι ὑπὸ Ἀφροδίτης φασίν».

  Οι γυναίκες του Άργους θρηνούσαν επάνω από τον τάφο του Αδώνιδος, και αυτή η πένθιμη τελετή ελάμβανε χώρα εις το μικρό ναό του θεού Αμνού ή Κριού ή Ζηνός, επικαλουμένου με το όνομα του Σωτήρος [Σωτήρ].

  Αυτά αναφέρονται από τους χριστιανούς Προκόπιο και τον Κύριλλο.

  Κατά τα αθηναϊκά Αδώνια, όπως και κατά τα αντίστοιχα της Κύπρου, της Αλεξανδρείας και της Βύβλου, οι γυναίκες φορώντας ρούχα πένθους, θρηνούσαν εμπρός από δύο νεκροκρέββατα τα οποία ήτο τοποθετημένα εις τις εισόδους των σπιτιών. Επάνω εις τα νεκροκρέββατα έθετον ξύλινα ομοιώματα του Αδώνιδος και της Αφροδίτης. Γύρω από τα ειδώλια ετοποθετούσαν τους «κήπους του Αδώνιδος» δηλαδή γλάστρες με φυτά που γρήγορα αναπτύσσονται, τα οποία είχαν φυτέψει λίγες μέρες πριν. Τους κήπους όμως αργότερα τους τοποθετούσαν επάνω στις στέγες των σπιτιών για να μεγαλώσουν γρήγορα με την βοήθεια του ηλίου.

  Το σημάδι της αναστάσεως του θεού ήτο η ανάπτυξη των φυτών. Κοντά στο νεκροκρέββατο  τοποθετούσαν κούκλες που παριστούσαν έρωτες και πτηνά και δίπλα εις το ομοίωμα του Αδώνιδος, άφηναν πλακούντες και γλυκίσματα.

    Επίσης κατά Ελευσίνεια μυστήρια ανάμεσα εις τα υπόλοιπα δρώμενα, οι μύστες ξεκινούσαν την  5η ημέρα ή «η των λαμπάδων ημέρα ή Ημέρα των λαμπάδων», να πορεύονται ομαδικά με τελική κατάληξη εις τον ναό της Δήμητρος, κρατώντας αναμμένα κεριά, «μια περιφορά επιταφίου» θα λέγαμε σήμερα.

  Επίσης εις την Ελευσίνα με την είσοδο του Ηλίου εις το ζώδιο του Ταύρου [ημέρα αναστάσεως η 23 Απριλίου] εόρταζον το θάνατο, την σταύρωση [όπως Ορφέως] την ανάσταση αλλά και την επιστροφή του εις τους θεούς. Του Νυτελίου Διονύσου. Όπου εκεί εορτάζετο μόνο σε κανένα άλλο μέρος με αυτό το επίθετο, αλλά και τις αναπαραστάσεις. 

[βιβλιογραφία : δια ευνοητους  λόγους δεν αναγραφεται μέχρι κυκλοφορίας του βιβλίου, επειδή αντιγράφεται και αναπαράγεται το άρθρο χωρίς να αναφέρουν πηγές] 

Χριστιανική ιστορία

Το έθιμο του Επιταφίου και ο θρήνος για τον Ιησού  μαυροφορεμένες την Μεγάλη Παρασκευή

  Η Μάρθα και η Μαρία αφού έμαθαν ότι ο Ιησούς πέθανε εις τον Σταυρό, και οι μαθητές του εφρόντισαν να ταφεί, και ετάφηκε. Εκεί εις τον τάφο του Κυρίου όπου και θρηνούσαν για τον χαμό του.

   Σήμερα θρηνεί ο λαός μας το νεκρό αληθινό θεό ανάμεσα εις τα λουλούδια της ανοίξεως με τα οποία στολίζουν τον Επιτάφιο. Οι φακές ή το κριθάρι που βάζουμε σ' ένα πιάτο με λίγο νερό και βγάζουν πρασινάδα είναι οι «Αδώνιδος Κήποι», τους οποίους ο λαός μας συνεχίζει να «καλλιεργεί» και τους τοποθετεί την Μεγάλη Παρασκευή σε πεζούλια παραθύρων, μπαλκόνια και τραπεζάκια, όταν βγαίνει ο Επιτάφιος. Ήτο μια συνήθεια της αρχαιότητος αυτή, κατά την οποία οι άνθρωποι έβαζαν λεκάνες με σπόρους φυτρωμένους δίπλα σε φέρετρα και ομοιώματα του Αδώνιδος θρηνώντας τον νεαρό θεό.

   Σε πολλές περιοχές, την ώρα της περιφοράς του Επιταφίου, ανάβουν φωτιές, εις τις οποίες καίγονται θυμιάματα, ενώ σε άλλες καίγεται ο Ιούδας.

  Εις τον Μελιγαλά, την Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ, ανάβουν «φουνταρίες». Κάθε νοικοκυρά, όταν σημαίνει η καμπάνα για τον Επιτάφιο, ρίχνει εμπρός εις την πόρτα του σπιτιού της δυο - τρία μάτσα κληματόβεργες και τους βάζει φωτιά. Μέχρι να βγει ο Επιτάφιος, οι κληματόβεργες έχουν πλέον γίνει θράκα. Και την ώρα που ο παπάς περνά έξω από το δρόμο του σπιτιού της, η νοικοκυρά ρίχνει επάνω εις τη θράκα μια χούφτα μοσχολίβανο και ο παπάς κάνει εκεί παραστάσιμο.

  Εις τις Μέτρες της Θράκης, η πομπή του Επιταφίου, σταματά έξω από ένα παρεκκλήσι, όπου εκεί υπάρχει έτοιμη η φωτιά για να καεί ο Ιούδας. Την στιγμή που ο Ιερέας διαβάζει το σχετικό Ευαγγέλιο, ανάβουν την φωτιά και καίνε τον Ιούδα. Από την στάχτη αυτής της φωτιάς παίρνουν μια χούφτα και την ρίχνουν εις τα μνήματα.

  Εις την Κίο, την Μεγάλη Παρασκευή που περιφέρουν τον Επιτάφιο, σταματούν εις τις διασταυρώσεις και μνημονεύουν [όπως και τα αρχαία Εκάταια, προς τιμή της Εκάτης]. Επίσης οι πόρτες των σπιτιών τους μένουν ανοικτές, για να μπει μέσα η Θεία Χάρη. Οι άνθρωποι εκεί που θα σταματήσει ο επιτάφιος πηγαίνουν νωρίτερα και εις τα σημεία εκείνα τοποθετούν χώμα. Μόλις τελειώσει η λειτουργία, πηγαίνουν και παίρνουν από εκείνο το χώμα και το σκορπούν εις το σπίτι για να χαθούν οι κοριοί.

  Εις το Κατσιδόνι Κρήτης, την ώρα που λέγει ο παπάς εις την Εκκλησία, επάνω σε καλάμια κάνουν σταυρούς από καλάμι για να διώξουν τους ποντικούς από τα κουκιά.

  Σε ορισμένες περιοχές, όπως για παράδειγμα εις την Λέσβο, δεν ανάβουν φωτιές μόνο την Μεγάλη Παρασκευή, αλλά και τις υπόλοιπες ημέρες από την Μεγάλη Τετάρτη μέχρι το Μεγάλο Σάββατο.

  Ξεχωριστή σημασία έχει και η συνήθεια των Σερραίων γυναικών, να τοποθετούν κατά την διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου, επάνω σε τραπέζι μπροστά από το κατώφλι της εξώπορτας του σπιτιού τους, την εικόνα του Εσταυρωμένου ανάμεσα σε άνθη, αναμμένα κεριά και θυμιάματα. Δίπλα τοποθετούν ένα πιάτο με χλόη φακής, ή κριθαριού, την οποία έχουν φυτέψει για αυτό το σκοπό, κάποια ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, το έθιμο συναντάται και σε άλλες περιοχές.

  Όπως εις τα κεριά της Μεγάλης Πέμπτης, έτσι και στα λουλούδια του Επιταφίου, τα ονομαζόμενα «Χριστολούλουδα ή Σταυρολούλουδα», αποδίδεται μεγάλη θαυματουργός δύναμη. Σε πολλούς μάλιστα τόπους, η διανομή τους γίνεται από τον ίδιο τον ιερέα. Όπου εδώ βλέπουμε ότι ορισμένες φορές, εις την θρησκευτική αντίληψη, εισέρχεται το μαγικό στοιχείο.

  Θεωρούν ότι δραστικότερη ενέργεια για να έχουν τα λουλούδια δηλαδή του Χριστού, πρέπει να είναι κλεμμένα !

  Εις την Σπάρτη, όταν επιστρέψει ο Επιτάφιος εις την εκκλησία, τον ξεστολίζει ο καντηλανάφτης, ο οποίος παίρνει τα κεριά και τα φυλάει. Την άλλη ημέρα, τα βάζει ο παπάς σε ένα δίσκο με τα σταυρολούλουδα και τα μοιράζει εις τις γυναίκες. Τα λουλούδια αυτά, οι γυναίκες τα κρατούν ως φυλαχτό και όταν αρρωστήσει ένα παιδάκι βάζουν εις τα κάρβουνα λίγο νερό και μερικά σταυρολούλουδα και το λιβανίζουν.

  Εις την Πάρο, τα κεριά του Επιταφίου, τα φυλούν και όταν έχει φουρτούνα, βρέχει ή αστράφτει, τα ανάβουν να περάσει η κακοκαιρία

  Τέλος οι γυναίκες σε πολλά χωριά πήγαιναν εις τον επιτάφιο, και την περιφορά του μαυροφορεμένες. Σήμερα δυστυχώς το έθιμο αυτό τείνει να εξαλειφθεί.

ΠΗΓΗ

Από το υπό έκδοση βιβλίο «Έλληνες ή Ελληνίζοντες χριστιανοί ή Αναμνήσεις από το μέλλον του χθες » - του Όμηρου Ερμείδη. 

Η βιβλιογραφία αποκρύπτεται μερικώς λόγω της χρησιμοποιήσεως των άρθρων άνευ αναφοράς του συγγραφέως