H «αρπαγή της κόρης» σε σαρκοφάγο των Γόμφων

Στοιχεία για την "αρπαγή κόρης" σε σαρκοφάγο από τους Γόμφους παρουσίασε ο αρχαιολόγος, επίτιμος διευθυντής Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, στο πρόσφατο 5ο Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο.

Στους αρχαίους Γόμφους, ΒΑ του Μουζακίου στη θέση "Επισκοπή", από το 1980 και μετέπειτα διεξάγονται κατά διαστήματα επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες εξαιτίας γεωργικών δραστηριοτήτων. Όπως εξηγεί ο κ. Χατζηαγγελάκης, στα μέσα της δεκαετία του 1990, σε αγρό αποκαλύφθηκαν τμήματα δύο μεγάλων οικοδομικών συνόλων που ανήκουν σε: α) τμήμα της αγοράς της αρχαίας πόλης και β) σε μεγάλο οικοδόμημα με βαθμιδωτή κρηπίδα, αποτελούμενο από δύο χώρους και κατασκευασμένο με ασβεστολιθικές επεξεργασμένες πλίνθους στη βόρεια, ενώ στη νότια πλευρά με πωρόλιθους, καθώς επίσης και ικανοποιητικός αριθμός ευρημάτων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.

 

Στο νότιο δωμάτιο αποκαλύφθηκαν κιβωτιόσχημοι τάφοι που χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος "νεοαττικού" τύπου. Δεν έφερε κάλυμμα και δεν βρέθηκε κανένα κτέρισμα. Η σαρκοφάγος, που εκτίθεται στο Α. Μ. Καρδίτσας, στην εμπρόσθια πλευρά φέρει παράσταση με θέμα την «Αρπαγή Κόρης» και στην άλλη πλευρά υπάρχει αετός, από τα φτερά του οποίου αρχίζουν φυτικοί πλοχμοί που στις γωνιές απολήγουν σε κεφαλές βοών και ανάμεσα δυο λεοντοκεφαλές.

Στην κύρια όψη, από δεξιά προς τα αριστερά μέσα σε πλαίσιο -εξηγεί στη συνέχεια ο κ. Χατζηαγγελάκης- εικονίζονται πρώτα μία ανδρική μορφή, που σύμφωνα με τον μύθο είναι ο θεός Ερμής. Αριστερά του βρίσκονται οι ίπποι του τέθριππου άρματος και στο άρμα μία άλλη ανδρική μορφή, ο θεός Πλούτωνας, που έχει αρπάξει νεαρή κοπέλα - την Περσεφόνη - της θεάς Δήμητρας την Κόρη. Η Κόρη με σηκωμένο το αριστερό της χέρι, φαίνεται αιφνιδιασμένα να αντιστέκεται. Πίσω της εικονίζονται δύο γυναικείες μορφές, μάλλον οι φίλες της Περσεφόνης οι Ωκεανίδες Νύμφες, με σηκωμένα τα χέρια. Στις γωνίες το πλαίσιο κλείνουν δύο κεφαλές βοών. Αυτή η πλευρά της σαρκοφάγου παρουσιάζει τη μεγαλύτερη φθορά. Έχει σπασίματα, μια μεγάλη ρωγμή και τα πρόσωπα των μορφών είναι πολύ αλλοιωμένα, φθαρμένα.

Ο μύθος της αρπαγής πρωτοεμφανίζεται στη "Θεογονία" του Ησιόδου, ενώ ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα είναι η σημαντικότερη πηγή, καθώς περιγράφει πως συνέβη η αρπαγή στο Νύσιον πεδίον, όταν η Κόρη μάζευε άνθη σε ένα λιβάδι με συντροφιά "παρθένων", των Ωκεανίδων Νυμφών, καθώς επίσης της Αθηνάς και της Άρτεμης. Κι ενώ μάζευε ένα νάρκισσο, άνοιξε η γη, ξεπήδησε ο Πλούτωνας με το άρμα του και την άρπαξε. Οι κραυγές για βοήθεια δεν ακούστηκαν από κανένα, εκτός από την Εκάτη και τον Ήλιο. Ο Δίας ήταν μακριά.

"Όταν ο Ζευς πρόσταξε τον Πλούτωνα να στείλει επάνω την Κόρη (την Περσεφόνη), ο Πλούτωνας της έδωσε να φάει ένα σπυρί από ρόδι, για να μην μείνει πολύν καιρό κοντά στη μητέρα της (τη Δήμητρα). Κι εκείνη χωρίς να καλοσκεφθεί τι κάνει το κατάπιε. Έτσι η Περσεφόνη υποχρεώθηκε το ένα τρίτο κάθε χρόνου να μένει με τον Πλούτωνα και το υπόλοιπο κοντά στους θεούς" (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Α΄).

Οι σαρκοφάγοι είναι "το σπίτι του νεκρού ή της νεκρής", στην οποία εναποτίθετο το σώμα του, αποτελούνταν από τη θήκη και από το κάλυμμα σε μορφή δίριχτης στέγης. Στη σαρκοφάγο από τους Γόμφους, δεν παραλείπει να προσθέσει ο αρχαιολόγος, με μήκος 1,55, πλάτος 0,73/0,64 και ύψος 0,74/0,64, φαίνεται πως είχε ταφεί έφηβη ή νεαρή κοπέλα. Στον χώρο της δυτικής Θεσσαλίας είναι η πρώτη περίπτωση ανεύρεσης εύρημα αυτού του τύπου, αν και στα νεκροταφεία της αρχαίας πόλης έχουν αποκαλυφθεί αρκετές πήλινες σαρκοφάγοι.

Είναι γνωστό πως στην αρχαιότητα υπήρχαν τρία μεγάλα κέντρα παραγωγής σαρκοφάγων, στη Ρώμη, στο Δοκίμειον της Φρυγίας και στην Αθήνα. Τα εργαστήρια αυτά κατασκεύαζαν μεγάλο αριθμό σαρκοφάγων, που δεν προορίζονταν μόνο για τοπική χρήση, αλλά πάρα πολλά εξάγονταν σε άλλες περιοχές. Ήταν κυρίως πολυτελή μαρμάρινα προϊόντα, με απλή ή συνηθέστερα με πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση.

Όμως, εκτός από τα μεγάλα αυτά κέντρα υπήρχαν τοπικά εργαστήρια που εξυπηρετούσαν κυρίως εγχώριες ανάγκες. Οι πολυτελείς σαρκοφάγοι των αττικών εργαστηρίων, με τις ανάγλυφες, συχνά μυθολογικές, παραστάσεις πωλούνταν σε όλη τη Μεσόγειο κατά τον 2ο και 3ο αιώνα. Τα προϊόντα αυτά απευθύνονταν σε εύρωστους οικονομικά πελάτες που προερχόταν, ως επί το πλείστον, από την τοπική ελίτ ή από τον κύκλο των ανώτερων αξιωματούχων της ρωμαϊκής διοίκησης.

Η σαρκοφάγος από τους Γόμφους, σημειώνει ο κ. Χατζηαγγελάκης, έχει μεγάλη συνάφεια με αττικό εργαστήριο, καθώς οι αττικές σαρκοφάγοι, που η παραγωγή τους άρχισε γύρω στο 130 μ. Χ. και η παραγωγή τους φαίνεται να σταματά λίγο μετά το 250 μ. Χ., είχαν μεγάλη ζήτηση, όχι μόνον στον ελλαδικό χώρο. 

Ο μύθος της Περσεφόνης, προσθέτει ο αρχαιολόγος, αποτελεί ένα άλλο δείγμα εικονογράφησης στις σαρκοφάγους. Το θέμα απαντά στη Ρώμη περίπου από το 140 μ. Χ. Εκτός από τους Γόμφους αναφέρεται ένα αντίγραφο αττικής σαρκοφάγου με το ίδιο θέμα από την Κεφαλονιά.

Οι σαρκοφάγοι που διακοσμούνται με γιρλάντες αποτελούν μια συνηθισμένη διακόσμηση τέτοιων ταφικών μνημείων, όπως και στην περίπτωση των Γόμφων στη πίσω όψη της. Ανάλογο, το πλέον κοντινό δείγμα, όχι μόνον ως προς την απόσταση, αλλά ως προς το θέμα με γιρλάντες αποτελεί η μαρμάρινη σαρκοφάγος από τη Νικόπολη με ανάγλυφη διακόσμηση αετών, παγκάρπιων, λεοντοκεφαλών και βουκράνιων, όπως και στους Γόμφους. Το εν λόγω αντικείμενο της Νικόπολης φέρει αετωματικό κάλυμμα με φολιδωτή διακόσμηση, βρέθηκε στο νότιο νεκροταφείο της Νικόπολης, χρονολογείται στον 2ο - 3ο αι. μ. Χ. και είναι έργο τοπικού εργαστηρίου.

Παρατηρείται το γεγονός πως κάποιοι ιδιοκτήτες, από τα τέλη του 2ου και κατά τον 3ο αιώνα, επιχειρούν να προστατεύσουν το μνημείο που τους ανήκει από πράξεις τυμβωρυχίας. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις οι σαρκοφάγοι ήταν τοποθετημένες μέσα σε ταφικά μνημεία (ηρώα).

Σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά ανασκαφικά δεδομένα στον αγρό στους Γόμφους, με την αποκάλυψη τάφων στο ίδιο δωμάτιο όπου η σαρκοφάγος με την «Αρπαγή Κόρης», με την ανεύρεση ανθεμωτών επιστέψεων επιτύμβιων στηλών έξω και πάνω στην κρηπίδα του βόρειου τοίχου του κτιρίου υποστηρίζεται θετικά η άποψη πως η σαρκοφάγος των Γόμφων αποτελούσε ατομικό τάφο τοποθετημένη μέσα σε ταφικό μνημείο.

Παλαιότερα ευρήματα αναθηματικών, επιτύμβιων στηλών και άλλων αντικειμένων της γλυπτικής τέχνης, ήδη από τον 4ο αι. π. Χ., αποδεικνύουν την ύπαρξη εργαστηρίου παραγωγής γλυπτών στους αρχαίους Γόμφους. Η επιτύμβια στήλη με τον Εχένικο, που βρέθηκε στους Καλόγηρους Τρικάλων και χρονολογείται τον 4ο αι. π. Χ., αποτελεί ένα δείγμα που πολλά μπορεί να προσφέρει στη συζήτηση σχετικά με την ύπαρξη εργαστηρίου στην περιοχή της Θεσσαλίας και μάλιστα της δυτικής, όπως την είχε διατυπώσει ο Κωνσταντίνος Ρωμαίος: "Η στήλη του Εχένικου είναι προϊόν θεσσαλικού εργαστηρίου ... παρέχει τη βάσιμη ελπίδα ότι πολλά έργα αυτού του εργαστηρίου θα βρεθούν στη Θεσσαλία".

Ένα άλλο δείγμα, της ίδιας εποχής 4ος - αρχές 3ου αι. π. Χ., σύμφωνα με τον αρχαιολόγο, είναι το ανάγλυφο που εντόπισε ο γερμανός Otto Kern το 1899 σε υπόγειο οικείας στο Μουζάκι και προέρχεται από τη θέση Επισκοπή του Μουζακίου, όπου η αρχαία πόλη των Γόμφων. Το ανάγλυφο, με σχήμα ναΐσκου με παραστάδες φέρει τη "σκηνή των Νίπτρων", παράσταση γνωστή από την Οδύσσεια του Ομήρου, τη νίψη δηλαδή των ποδιών του Οδυσσέα και την αναγνώρισή του από τη γριά τροφό του, την Ευρύκλεια.

Το αναθηματικό αυτό ανάγλυφο των Γόμφων είναι το μοναδικό μέχρι σήμερα γνωστό που φέρει μία τέτοια παράσταση και πρέπει να είναι έργο ενός τοπικού εργαστηρίου, όπως υποστήριξε η εισηγήτρια Ειρήνη Χιώτη στο συνέδριο των Τρικαλινών Σπουδών τον περασμένο Νοέμβριο στα Τρίκαλα.

Το πιο χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί η περίπτωση των Γομφέων καλλιτεχνών - Κλεογενάδης Ξενοκλέους και Ευτυχίδη Αθηνοδώρου Γομφείς Εποίησαν -. Είναι αυτοί οι καλλιτέχνες, όπως εξηγεί ο αρχαιολόγος, που αναγράφονται στην επιγραφή γραμμένη στον ορθοστάτη από ασβεστόλιθο που βρέθηκε στη θέση «Ελληνικά» της Αργιθέας. Με την επιγραφή οι καλλιτέχνες συστήνονται σε μας και πληροφορούμαστε μέσα από το έργο τους πως το έστησαν στην Αργιθέα, την πρωτεύουσα των Αθαμάνων, από τους Γόμφους απ' όπου προέρχονταν και είχαν το εργαστήριό τους. Η επιγραφή χρονολογείται στα μέσα του 2ου αι. π. Χ. από τον Μπάμπη Ιντζεσίλογλου που δημοσίευσε το εύρημα.

Η επιδιόρθωση της κάτω αριστερής γωνίας της σαρκοφάγου από τους Γόμφους, με την τοποθέτηση τμήματος που είχε καταστραφεί ή αποκολληθεί, φανερώνει την ύπαρξη τεχνιτών που ασχολούνταν με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Η σύνδεση του τμήματος με τον κύριο κορμό της σαρκοφάγου έγινε με προσοχή, με τέχνη, με τη συγκόλλησή του με μολύβδινο σύνδεσμο και σιδερένια καρφιά!

Η ανεύρεση εξάλλου στον ίδιο αγρό της ημίεργης προτομής, που εκτίθεται στο Α. Μ. Καρδίτσας, σπονδύλων κιόνων και η ανεύρεση των ανθεμωτών επιστέψεων επιτύμβιων στηλών έξω και πάνω στην κρηπίδα του βόρειου τοίχου του κτιρίου, καταλήγει ο κ. Χατζηαγγελάκης, ενισχύουν την άποψη πως στους αρχαίους Γόμφους συνεχίζεται η παράδοση που έρχεται ήδη από τον 4ο αι. π. Χ. και συνεχίστηκε στον 2ο αι. π. Χ. με τους Γομφείς καλλιτέχνες Κλεογεννάδη και Ευτυχίδη, ότι δηλαδή στην πόλη αυτή της Εστιαιώτιδας αναπτύχθηκε η λιθοξοϊκή τέχνη και διατηρήθηκε ως και τον 2ο και 3ο αι. μ. Χ., όπου χρονολογούνται η σαρκοφάγος και η ημίεργη προτομή. Οι γλύπτες της, έστω και με επαρχιακή τεχνοτροπία, παρήγαν προϊόντα της τέχνης τους.

Πηγή: News, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ

ΠΗΓΗ =  http://anaskafi.blogspot.gr/2015/03/h.html