Ο Αμερικανικός φιλελληνισμός και η Κρήτη των επαναστάσεων Ο Samuel Gridley Howe και οι Κρήτες πρόσφυγες κατά την επανάσταση τού 1866 -γράφει ο κ. Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης

Samuel Gridley Howe

 

Ο Σάμιουελ Γκρίντλεϋ Χάου, μία από τις επιφανέστερες μορφές του αμερικανικού φιλελληνισμού, γεννήθηκε στις 10 Νοεμβρίου του 1810 στην Βοστόνη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή του Harvard University από όπου έλαβε το πτυχίο του το 1824. Ο Χάου υπήρξε μέγας φιλάνθρωπος αναλώνοντας ολόκληρη την ζωή του στην προσφορά προς τον αναξιοπαθούντα συνάνθρωπο. Η φιλανθρωπική του δράση εκδηλώθηκε σε όλο της το μεγαλείο προς την «δεύτερή του πατρίδα», την Ελλάδα. Μετά που τέλειωσε τις σπουδές του, ήλθε στην επαναστατημένη Ελλάδα και για έξι περιπετειώδη χρόνια ως εθελοντής βοήθησε στους αγώνες εναντίον των Οθωμανών. Κύριο κίνητρό του ήταν η προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και η επανάκτηση τής απωλεσθείσης αξιοπρέπειάς του από την αυθαιρεσία της συλλογικής ή της ατομικής εξουσίας.   

          Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δράση του Χάου υπέρ των Κρητών κατά την διάρκεια τής επανάστασης τού 1866. Όταν ξέσπασε η επανάσταση, ο Αμερικανός φιλέλλην επισκέφθηκε ξανά την Ελλάδα και άρχισε να οργανώνει το φιλανθρωπικό του έργο για την ανακούφιση των Κρητών προσφύγων που κατέφευγαν στον Πειραιά και στην Αθήνα αναζητώντας προστασία. Το 1868 εξέδωσε μια έκκληση με τον τίτλο:The Cretan refugees and their American Helpers. A statement addressed to the contributors for the relief of Cretanrefugees 

(«Οι Κρήτεςπρόσφυγες και οι Αμερικανοί Προστάτες τους. Έκθεση απευθυνομένη στους συνεισφέροντες στην ανακούφιση των Κρητών προσφύγων»). Η έκκληση αυτή είχε ως σκοπό την ενημέρωση τής αμερικανικής κοινής γνώμης για το Κρητικό Ζήτημα και το τεράστιο ανθρωπιστικό πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί λόγω της αυθαιρεσίας των μουσουλμάνων στην διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων στο νησί. Παράλληλα, επιζητούσε την στήριξη και την εμπράγματη αρωγή τους για την ανακούφιση των χειμαζομένων Κρητών προσφύγων από την πείνα και τις διάφορες κακουχίες. 

          Το κείμενο τής εκκλήσεως αυτής είναι γραμμένο με έντονο συναισθηματικό ύφος αλλά και συγγραφικό τάλαντο, παρουσιάζοντας στους αποδέκτες του το μέγεθος τού προβλήματος και την ύψιστη αναγκαιότητα τής στιγμής, η οποία καθιστούσε επιτακτική την άμεση επέμβασή τους υπέρ ενός λαού που, όπως λέγει και ο ίδιος, πολεμούσε για την πρόοδο τού Χριστιανισμού στην Ανατολή και για την υπεράσπιση και προαγωγή του πολιτισμού. Μέσα από τις γραμμές του κειμένου του διαφαίνεται η 

ακεραία πίστη τού Χάου ότι η Αμερική έχει την δύναμη και μπορεί να βοηθήσει την Κρήτη, οδηγώντας την στην αυτοδιάθεση· όχι όμως με ιμπεριαλιστικά κίνητρα, αλλά γιατί το χρέος του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου ήταν τεράστιο στην Ελλάδα, αφού η τελευταία υπήρξε η κοιτίδα της Δημοκρατίας, του θεμελίου λίθου της πολιτικής ολοκλήρωσης των μοντέρνων εθνών και κοινωνιών. Ως ελάχιστο αντάλλαγμα γι’ αυτό το πολύτιμο «δώρο», ο κόσμος οφείλει να προσφέρει διά μέσου της φιλανθρωπίας σε ένα έθνος που παλεύει για την γέννηση και την επιβίωσή του. 

          Ο συγγραφέας ξεκινά την αφήγησή του αναφερόμενος στην αιτία που τον παρώθησε να συνδράμει την επαναστατημένη Κρήτη το 1866 και ιδίως τα γυναικόπαιδα, που κατέφθαναν σε αθλία κατάσταση στην πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου: Ήταν η «κραυγή» της ελευθερίας που ήλθε από σύνορα της Χριστιανοσύνης, την Κρήτη. ΟιΚρήτες μάχονταν για την ελευθερία, αλλά δεν πρόκειται για μερικέςχιλιάδες Χριστιανούς που πέθαιναν από πείνα προκειμένου να μηνυποταχθούν στους Μουσουλμάνους· στον αγώνα των Κρητών ο Χάουέβλεπε τους υπερασπιστές του πολιτισμού και του Χριστιανισμού κατάτης καταστροφικής λαίλαπας του ισλαμισμού («You will see that it is not a mere question whether a few thousand Christians shall or shall not die of hunger and cold, rather than submit to Mohammedans; because, although the Cretans seem to be struggling merely for their existence and freedom, they are in reality fighting for the progress of Christianity and of civilization in the East. They are debating with arms one phase of the ‘’Eastern Question’’, The Cretan refugees, 3-4).

          Αφού, λοιπόν, εκθέτει εν συντόμω την δεινή κατάσταση των Κρητών και αιτιολογεί τον δίκαιο πόλεμό τους, προχωρά σε μια αναδρομή στην ιστορία του νησιού, θέλοντας να καταδείξει ότι η κίνησή τους είναι δικαιολογημένη και ότι αποτελούν έθνος που μάχεται για την ανεξαρτησία του. Συγκρίνει την Κρήτη με την Κούβα και υπογραμμίζει την μεγάλη γεωπολιτική σημασία που έχουν και τα δύο νησιά λόγω της γεωγραφικής τους θέσης. Αναφέρεται στην «εκατόμπολιν» Κρήτη του Ομήρου και ότι οι κάτοικοί του ήδη από την αρχαϊκή εποχή είχαν συνηθίσει να ζουν ελεύθερα και δημοκρατικά. Επρόκειτο για ένα νησί που εποφθαλμιούσαν πολλοί κατακτητές εξ αιτίας της περίοπτης θέσεώς του, του ευκράτου κλίματος και της ευφορίας των εδαφών του. Η έλευση τών Οθωμανών κατακτητών το 1669, αντί να αποδιοργανώσει τους Κρήτες κοινωνικά και πολιτισμικά, συνέτεινε περισσότερο στην σύμπηξη των οικογενειακών τους δεσμών και τους βοηθούσε σταδιακά να αποκτήσουν τα χαρακτηριστικά συντεταγμένου έθνους.  

          Επιτεύχθηκε λοιπόν, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, 

η κατίσχυση τής ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητος επί της αντίστοιχης τουρκικής. Οι Κρητικοί υπερέβησαν όλα τα εμπόδια της δουλείας έχοντας ως όπλο την ανωτερότητα των πολιτισμικών τους δομών και το ανυπότακτο φρόνημά τους. Προχωρώντας, ο Χάου περιγράφει τις κοινωνικές πρακτικές Κρητικών και Οθωμανών, επισημαίνοντας ότι η χριστιανική θρησκεία, αν και ασκείτο διανθισμένη με κάποια δεισιδαιμονικά στοιχεία, βοήθησε τούς Κρητικούς να διατηρήσουν αλώβητη την πολιτισμική τους ταυτότητα· αντιθέτως, η μουσουλμανική θρησκεία με την αυστηρή της διδασκαλία αποθάρρυνε τους Τούρκους και τους έκανε εν ταυτώ μαλθακούς. Επίσης, οι Κρητικοί είχαν ισχυρότερους οικογενειακούς δεσμούς από ό,τι οι Τούρκοι και έτσι οι τελευταίοι έτειναν να χάσουν την συνοχή τους και να μην μπορούν να δράσουν συντεταγμένα.Περιγράφοντας τούς ακμαίους θεσμούς και τα υψηλά ήθη των Κρητών, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η συνεχής πίεση των Τούρκων αφύπνισε στους υπόδουλους Κρητικούς το «αρχαίο ελληνικό αίμα» και την αίσθηση τής ελευθερίας για την οποία μάχονταν με τόσο μένος. 

          Ο Χάου επιμένει ότι οι αγώνες των Κρητικών είναι δίκαιοι και ότι θα οδηγήσουν στην εκδίωξη των Τούρκων από την Ευρώπη. Η διαπίστωσή του αυτή σκοπεύει να διασκεδάσει τις εντυπώσεις ότι πρόκειται για κοινωνικούς ανατροπείς ή για επαναστάτες χωρίς αιτία. Αναφέρει ότι η αντίσταση των Κρητικών είναι σθεναρά και ότι θα καταφέρουν να υλοποιήσουν τον στόχο τους. Γι’ αυτό η Δύση οφείλει να βοηθήσει, και ιδίως η Αμερική. Ερχόμενος στην Αθήνα, ο Αμερικανός φιλέλλην οργάνωσε και αξιοποίησε κατ’ ωφέλιμο τρόπο την ιεραποστολική βοήθεια προς τους Κρήτες πρόσφυγες. Δημιούργησε σχολές κεντήματος-πλεξίματος ώστε να μπορούν οι πρόσφυγες να προσπορίζονται τα αναγκαία προς το ζην. Προσπάθησε έτσι να τους βοηθήσει ώστε να επιβιώνουν μόνοι τους, αφού η βοήθεια δεν θα ήταν συνεχής. 

Τέλος, συμπεραίνει ότι η Αμερική έχει την δυνατότητα να σώσει την Κρήτη από τον οθωμανικό ζυγό, γιατί είναι ανερχόμενη δύναμη στον δυτικό κόσμο και πρέπει να σταθεί στο ύψος της. Αναλύοντας το πολιτικό κίνητρο, υπεισέρχεται και στην ηθική πτυχή του ζητήματος, λέγοντας ότι ο σύγχρονος δυτικός κόσμος οφείλει την ύπαρξή του στην Ελλάδα. Η φιλανθρωπία προς αυτήν είναι το ελάχιστο που μπορεί να γίνει για να ξεπληρωθεί το χρέος αυτό προς σε ένα έθνος που παλεύει για να επιβιώσει. 

          Η έκκληση τού Χάου προς τους Αμερικανούς φιλέλληνες αποδεικνύει το έμπρακτο ενδιαφέρον 

Η σημαία του Αντώνη Σήφακα κατά την επανάσταση του 1866

του για την Κρήτη, αλλά και την βαθιά του αγάπη προς οτιδήποτε ελληνικό. Αποπειράται να ενεργοποιήσει τον φιλελληνισμό των Αμερικανών για ακόμη μία φορά, ώστε να συμβάλουν έργῳ στην ανακούφιση των Κρητών προσφύγων που έφθαναν κατά κύματα στην Αθήνα μετά το ξέσπασμα τής επανάστασης τού 1866 στην Κρήτη. Για να επιτύχει τον σκοπό του, αντιπαραθέτει τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Οθωμανών και των Κρητών, συμπεραίνοντας την εν γένει ανωτερότητα των τελευταίων έναντι των πρώτων. Για τον Χάου η φιλανθρωπία είναι η έμπρακτη αναγνώριση τού χρέους του πολιτισμένου κόσμου προς το ελληνικό έθνος, του οποίου ο κλασικός πολιτισμός αποτέλεσε το υπόβαθρο στο οποίο στηρίχθηκαν οι μοντέρνες κοινωνίες. Ο κοινωνικός ανθρωπισμός της Δύσης προς την Ελλάδα ήταν το πολιτισμικό αντίδωρο σε μια χώρα που αγωνιζόταν καθ’ όλη την διάρκεια τού 19ου να κατακτήσει την εθνική της ολοκλήρωση. Η Αμερική ήταν η ανερχόμενη Μεγάλη Δύναμη που σταδιακά θα αναλάμβανε κομβικό ρόλο στην διαχείριση τού Ανατολικού Ζητήματος και θα μπορούσε δυνητικά να βοηθήσει την Ελλάδα. Η Κρήτη θα ήταν το «δυτικό υποπόδιο» για να μπορέσει να δράσει μετέπειτα στην Μέση Ανατολή. 

          Η δράση του Χάου και τα έργα ευποιίας υπέρ των Κρητών προσφύγων συνιστούν την σημαντικότερη ανθρωπιστική δράση των Αμερικανών σε όγκο και ένταση στον ελλαδικό χώρο τον 19ο αιώνα. Η Κρήτη, παραδομένη στην δίνη των συγκρούσεων μεταξύ των επαναστατών και των Οθωμανών, ήταν για τους Δυτικούς ο πρόμαχος τού πολιτισμού στην νοτιοανατολική άκρη της Ευρώπης. Η υλική βοήθεια τής Αμερικής προς τους Κρήτες συνέσφιξε τον αγαπητικό δεσμό μεταξύ τους και εμπέδωσε στην συνείδηση τών Κρητών ότι δεν μάχονται όντες εγκαταλελειμμένοι από όλους. Η μεγαλύτερη δύναμη τού δυτικού κόσμου με εκπρόσωπο τον μέγα ανθρωπιστή Σάμιουελ Χάου ήταν η μοναδική που στάθηκε ουσιαστικά στο πλευρό του Κρητικού λαού, που μαχόταν για την ελευθερία και το δικαίωμα στην αυτοδιάθεσή του σε ένα κόσμο που μεταβαλλόταν με γοργούς ρυθμούς.

ΠΗΓΗ =  http://www.istorikathemata.com/2014/12/samuel-gridley-howe-1866.html