Ιπποδάμεια πόλη, οι άγνωστες υπόγειες στοές στο κέντρο του Πειραιώς

Άγνωστος υπόγειος Πειραιάς: αρχαίοι θάλαμοι και διαδρομές του νερού, υπόγειες σήραγγες και πηγάδια που για χρόνια αγνοείται η ύπαρξή τους από τους περαστικούς, βρίσκονται ακριβώς κάτω από τους πολυσύχναστους δρόμους, τις πλατείες, και τα θεμέλια των κτιρίων του κεντρικού Πειραιά. Ένα κοινό μεταλλικό καπάκι στο πεζοδρόμιο, μπορεί να αποτελεί την πρόσβαση για μια αρχαία δεξαμενή, από την οποία κάποια σήραγγα μπορεί να οδηγεί σε άλλη, και από κει σε άλλη, και ούτω καθεξής…



Στα υπόγεια του Πειραιά έχουμε αναφερθεί και άλλες φορές στο παρελθόν, έχοντας επισκεφτεί πολλά από αυτά, περιγράφοντας σε τι αφορούν οι υπόγειες στοές που βρίσκονται διάσπαρτες κάτω από τους δρόμους, τα κτίρια και τις πλατείες, σε διάφορες θέσεις στην πόλης. Μπορεί αυτό να ηχεί όπως πολλές παλιές προσπάθειες μυθοποίησης του δημοφιλούς θέματος παρουσίας στοών κάτω από την πόλη, αλλά στον χώρο αυτό συνηθίζουμε να μιλάμε μέσα από εικόνες, χάρτες και ιστορικά τεκμηριωμένες πηγές, παρουσιάζοντας μόνο ότι υπάρχει και ακριβώς όπως υπάρχει. Πολλές εκπλήξεις ακόμη παραμένουν κρυμμένες ακριβώς κάτω από μέρη πολυσύχναστα, και πολυπερπατημένα, κάτω από το κέντρο της πόλης. Αναφέρομαι στο κέντρο του Πειραιά, και τις ανασκαφές του μετρό απέναντι από το Δημοτικό Θέατρο, με αφορμή δημοσιεύματα των τελευταίων ημερών σε εφημερίδες και αντίστοιχους διαδικτυακούς τόπους (Καθημερινή, Το Ποντίκι, κ.ά.). Έχοντας άμεση και συνεχή επαφή με τα υπόγεια ευρήματα, μελετώντας τα σε συνεργασία με αρχαιολόγους, καθηγητές του Πολυτεχνείου και άλλους ειδικούς επιστήμονες-ερευνητές, προσπαθούμε να συμβάλλουμε στην εξαιρετικά μεγαλόπνοη προσπάθεια της ΚΣΤ΄ ΕΠΚΑ να αποτυπώσει και να αναδείξει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, θαυμάσια υπόγεια υδρευτικά έργα (δεξαμενές, σήραγγες και πηγάδια) αρχαίων μηχανικών που δεν θα διατηρηθούν, παραχωρώντας τη θέση τους στο σήμερα. Στο σταθμό του μετρό που θα κατασκευαστεί, θα υπάρχει μια πλούσια θεματική έκθεση αφιερωμένη στην ύδρευση της αρχαίας πόλης, που θα περιλαμβάνει πληροφοριακό υλικό, βίντεο, φωτογραφίες, και  προπλάσματα δεξαμενών σε φυσικό μέγεθος.

ΓΙΑ ΝΑ ΕΜΦΑΝΙΣΤΕΙ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΘΕΜΑ: "διαβάστε περισσότερα"

Οδός Ηρώων Πολυτεχνείου
Ο αρχαίος Πειραιάς χαράχθηκε και οικοδομήθηκε με βάση το περίφημο Ιπποδάμειο ρυμοτομικό σύστημα, το οποίο περιλάμβανε δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης.

Πανοραμική άποψη της εκσκαφής του Μετρό

Ο Μιλήσιος πολεοδόμος Ιππόδαμος, τελειοποίησε κατά τον 5ο αι. π.X. το σύστημα αυτό, που διαιρεί το χώρο της πόλης με κάθετους και οριζόντιους δρόμους σε ορθογώνιες οικοδομικές νησίδες, οι οποίες περιλαμβάνουν τις οικίες και τα δημόσια κτίρια. 

 

Το Δημοτικό Θέατρο, μέσα από το χώρο του εργοταξίου

Οι δεξαμενές που ανακαλύφθηκαν στην ανασκαφή του Δημοτικού Θεάτρου εξυπηρετούσαν ιδιωτικές οικίες, και ανάγονται έως και την ελληνιστική εποχή. Ωστόσο, αρκετές προσπάθειες ανεύρεσης ύδατος φαίνεται ότι έγιναν και με διάνοιξη πηγαδιών, μερικά από τα οποία επικοινωνούσαν με γειτονικές δεξαμενές μέσω σηράγγων. Κατά κύριο λόγο όμως οι δεξαμενές ήταν ομβροδέκτες, εφόσον συνέλεγαν τα νερά της βροχής. Σε αρκετές περιπτώσεις συναντάμε διεύρυνση του όγκου κωδωνόσχημων ή απιόσχημων δεξαμενών με παράπλευρες σήραγγες επενδεδυμένες με κονίαμα σταγανοποίησης, οι οποίες ενίοτε συνέδεαν δύο ή και περισσότερες δεξαμενές μεταξύ τους, διευκολύνοντας έτσι και την ορθότερη διαχείριση των υδάτων. Η άντληση του νερού γινόταν από τα στόμια είτε των δεξαμενών, είτε των συνδεδεμένων με αυτές φρεάτων («πηγαδιών»). 

Τυπική δεξαμενή με στενό στόμιο και φαρδιά βάση



Σήραγγα σύνδεσης (επικοινωνίας) δύο δεξαμενών

 

Τυπικό φρέαρ (πηγάδι) στο οποίο διακρίνονται τα χαρακτηριστικά αρχαία πατήματα

 

Γενικά, αναφέρεται ότι σε όλη την περιοχή του Πειραιά υπήρχαν εκατοντάδες αντίστοιχες δεξαμενές, πολλές από τις οποίες έχουν βρεθεί σε αρχαιολογικές ανασκαφές, και μέρος των οποίων έχει συγκεντρωθεί στη διατριβή του αρχαιολόγου Eickstedt (1991). Σε ανασκαφή του 1981 για την κατασκευή του Δικαστικού Μεγάρου βρέθηκε ένα σύστημα δύο δεξαμενών όχι άσχετο με τα ευρήματα του Δημοτικού Θεάτρου (οδός Ηρώων Πολυτεχνείου), το οποίο περιγράφτηκε από τον αρχαιολόγο Α. Τσαραβόπουλο (σχήμα).

 

Το νερό εισέρχεται στο Α (συλλογή ομβρίων), στον πυθμένα φιλτράρεται και μέσω της κάτω σήραγγας ανεβαίνει από το διπλανό φρέαρ στη δεξιά δεξαμενή (αρχή συγκοινωνούντων δοχείων). Ο χώρος αποθήκευσής του είναι και οι δύο δεξαμενές, συνδεδεμένες με την άνω σήραγγα, ενώ η άντληση γίνεται από το φρέαρ Β.

 

Στην περιγραφή επισημαίνεται η χρήση του υδραυλικού κονιάματος για στεγανοποίηση εντός του μαλακού μαργαϊκού πετρώματος, και η χρήση γενικότερα διαφορετικών επιπέδων για τον καθαρισμό (φιλτράρισμα) του νερού μέσω της καθίζησης των βαρύτερων στερεών. Εξάλλου, στον πυθμένα των δεξαμενών και σε άλλα κομβικά σημεία σηράγγων, χαρακτηριστική είναι η παρουσία του αμμοσυλλέκτη, στο ρόλο μικρής δεξαμενής καθίζησης. Τέλος, περιγράφεται και εδώ η άντληση των υδάτων από φρεάτια (πηγάδια) που επικοινωνούσαν μέσω υπόγειων αγωγών (σηράγγων) με τις δεξαμενές, των οποίων ο πυθμένας βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο για το λόγο που αναφέραμε.

 

Οδός 34^ου Συντάγματος Πεζικού

Αντίστοιχα δείγματα δεξαμενών σηράγγων και πηγαδιών, έχουμε σήμερα και σε άλλες τοποθεσίες, όπως στην αντίθετη προέκταση της Ηρώων Πολυτεχνείου προς τα ΒΑ (34^ου Συντάγματος Πεζικού), ή και στο «φρέαρ Δεληγιάννη», από το οποίο θα βγει ο μετροπόντικας ολοκληρώνοντας τη διάνοιξη της δικής του σήραγγας. Επιπλέον, ένα από τα περίτεχνα βοτσαλωτά δάπεδα που βρέθηκαν εκεί, θα εκτεθεί επίσης στο σταθμό του Δημοτικού Θεάτρου.

Παρακάτω, οι φωτογραφίες απεικονίζουν σύστημα δύο δεξαμενών που συνδέονται με σήραγγα, και φρεάτων.

 

Σήραγγα που ξεκινά από μία δεξαμενή...

 

...και καταλήγει σε άλλη δεξαμενή

Η δεύτερη δεξαμενή

Φρέαρ κυκλικής διατομής με νερό. Διακρίνονται τα αρχαία πατήματα (εσοχές)

 

Το Σηράγγειον

Ένα άλλο σημείο αρχαιολογικού ενδιαφέροντος αποτελεί το γνωστό αρχαίο τεχνητό σπήλαιο Σηράγγειον, στο οποίο εντοπίζονται ρωμαϊκές επεμβάσεις που σχετίζονται με υδραυλικές λειτουργίες, καθώς αναφέρεται και η χρήση του ως βαλανείο. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων κυκλική αίθουσα λουτρών, φρέατα προς την επιφάνεια, και ανεπένδυτη μικρή σήραγγα, λαξευμένη με τρόπο που θυμίζει άλλη μεγαλύτερη και άγνωστη σήραγγα ρωμαϊκού υδραγωγείου που ανακαλύφθηκε στα πρόσφατα έργα. Ένα ζήτημα που παραμένει αδιευκρίνιστο, είναι ο τρόπος τροφοδοσίας του βαλανείου με νερό, καθώς δεν γνωρίζουμε την έκταση του εν λόγω υδραγωγείου.

 

Δεξιά η κυκλική αίθουσα με το φρέαρ, αριστερά η σήραγγα

 

Η είσοδος του Σηράγγειου από το εσωτερικό

Λεπτομέρεια από τα τοιχώματα της κυκλικής αίθουσας του βαλανείου

 Το κατακόρυφο κυκλικό φρέαρ, προς την επιφάνεια

 Η λαξευτή σήραγγα ύψους 1,80 m στρέφεται προς την ακτή και δεν καταλήγει πουθενά

 

Ρωμαϊκή σήραγγα υδραγωγείου (ύψους 1,70 m) μεγάλου μήκους, από τις πρόσφατες ανασκαφές, με άγνωστη αρχή και τέλος. Οι ομοιότητες στον τρόπο λάξευσης και στη διατομή με τη στοά του Σηράγγειου, είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς. Και στις δύο διακρίνονται λυχνοστάτες στα τοιχώματα. Προφανώς ανοίχτηκαν την ίδια εποχή. Είχαν όμως και την ίδια χρήση;

 

Με κόκκινα στίγματα απεικονίζονται οι εκατοντάδες αρχαίες δεξαμενές του Πειραιά (Eickstedt), με πράσινο στίγμα η δεξαμενή της ΧΟΝ (βλέπε παρακάτω) και με μπλε, τμήμα υπόγειας σήραγγας του ρωμαϊκού υδραγωγείου (Kaupert). Επιμέλεια χάρτη: Στάθης Χιώτης

Στην παλιά δεξαμενή του Προφήτη Ηλία

Χαρακτηριστικά δείγματα του αρχαίου Ιπποδάμειου πειραϊκού συστήματος ύδρευσης, σώζονται και πίσω από τη σύγχρονη αλλά εγκαταλελειμμένη πια δεξαμενή στην περιφέρεια του λόφου του Προφήτη Ηλία, επί της οδού Ρήγα Φεραίου. Στο μέτωπο της παλιάς εκσκαφής φαίνεται η τομή μιας τυπικής αρχαίας δεξαμενής που συμπληρώνεται από χαμηλές σήραγγες επιχρισμένες με κονίαμα και ένα κυκλικό στόμιο στην οροφή, στο οποίο διακρίνονται τα αρχαία πατήματα, όπως και στα αντίστοιχα του Δημοτικού Θεάτρου.

 

Τυπική απεικόνιση αρχαίων πατημάτων σε κυκλικό φρέαρ

 

Η κομμένη αρχαία δεξαμενή, πίσω από την εγκαταλελειμμένη σύγχρονη

 

Το κοινότυπο στόμιό της προς την επιφάνεια

Μία από τις χαμηλές φραγμένες στοές που συνδέονται με τη δεξαμενή

 

Τα συγκεκριμένα ευρήματα βρίσκονται παραμελημένα και έχουν καταλήξει να είναι σκουπιδότοπος, εν αντιθέσει με ένα άλλο, άριστα διατηρημένο και σαφέστατο ως προς τη λειτουργία του σύστημα ύδρευσης μιας μεγαλύτερης δεξαμενής, η οποία λειτουργούσε συνδεδεμένη με φρεάτιο (πηγάδι) δια μέσου υπόγειας σήραγγας.

 

Στα υπόγεια της Χ.Ο.Ν.

Το παραπάνω εύρημα Βρίσκεται στην οδό Περικλέους 11 (πλησίον της ανασκαφής του Δικαστικού Μεγάρου) στο δεύτερο υπόγειο του ανακατασκευασμένου παλαιού νεοκλασικού (εικόνα) που στεγάζει έναν από τους παλαιότερους συλλόγους του Πειραιά, τη Χριστιανική Οργάνωση Νέων (Χ.Ο.Ν.).

 

 

Με την επιμέλεια και την πρωτοβουλία του προέδρου της Χ.Ο.Ν. κ. Γ. Ευαγγέλου, η εντυπωσιακή δεξαμενή όχι μόνο διατηρήθηκε στα υπόγεια του κτιρίου, με έξοδα που επιβάρυναν την κατασκευή για λογαριασμό του συλλόγου, αλλά είναι και επισκέψιμη και ανοικτή για το κοινό. Γίνεται μάλιστα φιλότιμη προσπάθεια από τον ίδιο ώστε το αρχαίο έργο αυτό να γνωστοποιείται σε όλο και περισσότερους ανθρώπους (σχολεία, συλλόγους, αλλά και ιδιώτες), αποτελώντας αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του τρόπου ύδρευσης της Ιπποδάμειας πόλης. Το σημαντικότερο είναι ότι η κατασκευή διατηρήθηκε και εκτίθεται αφιλοκερδώς με ιδιωτική πρωτοβουλία, ενώ επιπλέον οι ξεναγήσεις σε αυτήν πραγματοποιούνται με μεγάλη προθυμία σε ένα ιδιαίτερα φιλικό και φιλόξενο περιβάλλον.

Η δεξαμενή (ομβροδέκτης) της ΧΟΝ, που χρονολογείται στον 5^ο αι. π.Χ. κατά τον Γ. Σταϊνχάουερ, είναι μεγαλύτερη σε μέγεθος από αυτές των σημερινών ανασκαφών. Το στόμιο της κορυφής της, ορατό στο ισόγειο του κτιρίου, απέχει 10,20 m από το χαμηλότερο σημείο του πυθμένα (αμμοσυλλέκτης), ενώ η διάμετρος της βάσης είναι 9 μέτρα.

 

Το στόμιο της αρχαίας δεξαμενής στο ισόγειο

 

Ο πυθμένας της δεξαμενής 10 μέτρα χαμηλότερα!

 

Τα τοιχώματα διατηρήθηκαν όπως ακριβώς ανακαλύφθηκαν, ενώ όπως ο κ. Ευαγγέλου μας πληροφόρησε, η δεξαμενή βρέθηκε γεμάτη με νερά, περίπου μέχρι το 1/3 του ύψους της, τα οποία στη συνέχεια αντλήθηκαν. Η δεξαμενή διασώθηκε στα θεμέλια του κτιρίου οριακά, μέσα σε ένα στερεό εδάφους λίγο μεγαλύτερο από τον όγκο της, και ανοίχθηκε δίοδος προς αυτήν, ώστε να επικοινωνεί με το (δεύτερο) υπόγειο, όπου κατασκευάστηκε εκκλησάκι αφιερωμένο στον Αγ. Γεώργιο (εικόνα).

 

Το εκκλησάκι στο δεύτερο υπόγειο του κτιρίου

 

Η είσοδος για τη δεξαμενή μέσα από το εκκλησάκι!

 

Κατεβαίνοντας, βρισκόμαστε στο φωταγωγημένο εσωτερικό!

 

Το στόμιο στην οροφή της δεξαμενής, το οποίο είδαμε στο ισόγειο

 

Μία χαμηλή στοά κλεισμένη από την αρχαία εποχή, φαίνεται να συνέδεε τη δεξαμενή με ένα πηγάδι σε απόσταση επτά ή οκτώ μέτρων, το οποίο όμως δεν διασώθηκε, έχοντας ίδια τύχη με ένα ακόμα πηγάδι που βρισκόταν στη θέση που είναι το σημερινό εκκλησάκι, εμπρός από τη διανοιγμένη είσοδο της δεξαμενής.

 

 

Η αποφραγμένη στοά

 

Το (τρίτο) πηγάδι που διατηρήθηκε, επικοινωνεί με τη δεξαμενή μέσω ψηλότερης σήραγγας (1,70 m), και βρίσκεται μόλις 3 - 4 μέτρα παραδίπλα. Η χρήση του ήταν για άντληση των υδάτων της δεξαμενής, γι’ αυτό και ο πυθμένας του βρίσκεται χαμηλότερα από το επίπεδο της σήραγγας, για επιπλέον καθαρισμό μέσω καθίζησης, πλην του μεγάλου αμμοσυλλέκτη της δεξαμενής. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το ρηχό κανάλι που υποβοηθούσε την κίνηση του νερού προς τη σήραγγα και το πηγάδι, όταν η στάθμη ήταν χαμηλή και μόλις υπερχείλιζε από τον κεντρικό αμμοσυλλέκτη. Το πηγάδι αυτό, βάθους 10 μέτρων, φέρει αρχαία πατήματα, όπως και όλα τα αρχαία πηγάδια που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές, ενώ το στόμιό του διατηρείται στο ισόγειο του κτιρίου, όπως και της δεξαμενής, το οποίο αρχικά ήταν κτιστό. Σήμερα και τα δύο καλύπτονται με τζάμι στο δάπεδο.

Η σήραγγα προς το διατηρηθέν πηγάδι και η "οδός του νερού" στο δάπεδο

Τα επιχρισμένα τοιχώματα διατηρήθηκαν ανέπαφα

Η σήραγγα

Εμπρός από τον πυθμένα του πηγαδιού 

Ο αμμοσυλλέκτης του πηγαδιού

Κοιτάζοντας προς τα πάνω: το κυκλικό φρέαρ και τα αρχαία πατήματα

Η διαμόρφωση των κλίσεων και των επιπέδων του δαπέδου, για κίνηση του νερού που κατέληγε στη δεξαμενή (από την οροφή) προς το κέντρο (αμμοσυλλέκτης). Το νερό που υπερχείλιζε από τη λεκάνη του αμμοσυλλέκτη, κατέληγε μέσω του δαπέδου της σήραγγας στο πηγάδι, καθαρό χωρίς σωματίδια, έτοιμο προς άντληση. Ο αμμοσυλλέκτης στον πυθμένα του πηγαδιού προσέφερε επιπλέον καθαρισμό (β΄ βάθμια καθίζηση).

 Ο μεγάλος αμμοσυλλέκτης στο κέντρο της δεξαμενής...

 ...συγκρατούσε τα βαρύτερα σωματίδια του νερού

 

Έξοδος προς το εκκλησάκι

 

Το στόμιο του πηγαδιού στο ισόγειο

 

Πως ανακαλύφθηκε η δεξαμενή
Το παλαιό λιθόκτιστο κτίριο κατασκευής του 1870, αποκτήθηκε το 1982 από τη ΧΟΝ, η οποία και εγκαταστάθηκε σε αυτό αφού το ανακαίνισε. Κατά το σεισμό του 1999 υπέστη ανεπανόρθωτες ζημιές, και κρίθηκε κατεδαφιστέο, εφόσον δεν ήταν χαρακτηρισμένο διατηρητέο. Οπότε, κατεδαφίστηκε και κατασκευάστηκε πάλι από την αρχή, τριώροφο όπως ακριβώς ήταν, διαδικασία που ολοκληρώθηκε το 2002. Από το διατηρηθέν αρχαίο υδραυλικό σύστημα, πριν την κατεδάφιση, ήταν γνωστή μόνο η ύπαρξη του πηγαδιού, ενώ αγνοείτο η παρουσία της δεξαμενής και των σηράγγων. Το στόμιο της δεξαμενής αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών, όταν μετακινήθηκε η βαριά πέτρινη πλάκα που το κάλυπτε. Στο εσωτερικό βρέθηκε μία μαρμάρινη κολώνα και αρκετά κεραμικά θραύσματα από αγγεία. Τέλος, ανάλογα ευρήματα που περιλαμβάνουν πηγάδια και αντίστοιχες αλλά μικρότερες δεξαμενές, αποκαλύφθηκαν και κατά τις εκσκαφές για την κατασκευή της Ράλλειου Ακαδημίας, στην ίδια περιοχή με το κτίριο της ΧΟΝ.


Υ.Γ.: Όπως είναι ευνόητο, σχετικά με τα υπόγεια ευρήματα των ανασκαφών του μετρό, δεν μπορούν να δοθούν περισσότερες πληροφορίες, ούτε φωτογραφίες, πριν να ολοκληρωθεί η μελέτη που βρίσκεται σε εξέλιξη γύρω από αυτά, και πριν να δημοσιευτούν επίσημα οι αντίστοιχες ανακοινώσεις.

Κείμενο, φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology) 
Συμμετείχαν: Στάθης Χιώτης, Αλέξανδρος Γλαράκης, Αλέξανδρος Τσεκούρας, Ιωάννης Αθάνατος, Γεωργία Μπουρμπούλη, Παναγιώτης Δευτεραίος


Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ