Ο Θρύλος της Μονοβύζας (θρύλος) - La leggenda di Monovizas (Legenda)

Ο Θρύλος της Μονοβύζας 

«Ό, τι μεγάλο κακό έχει γίνη ΄ς τον τόπο μας, τό καμε η Μονοβύζα. Χώραις εξωλόθρεψε, βουνά εβούλλιαξε, βράχους εγκρέμισε αλλού, και πολλά ποτάμια τους άλλαξε το ρέμα. Γι΄ αυτό ακόμα λεν  «Από τον καιρό της Μονοβύζας», για κάθε παλαιό πράμα και για κάθε μεγάλο κακό που έγινε.»

                                        Καταγραφή Νικόλαου Πολίτη

«… παντού εχάθηκε το φως και πλάκωσε σκοτάδι

αίσχος κακή δαιμόνισα, μωρ στρίγγλα Μονοβύζα

εσύ οπού κατέστρεψες τα όμορφα τα μέρη

και έσπειρες τον πανικό με το δαυλί στο χέρι

και τώρα στα χαλάσματα λαλούνε κουκουβάγιες …»                                

  Βασίλης Νίκας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μονοβύζα

Ο θρύλος της Μονοβύζας είναι από τους πιο διαδεδομένους στο χώρο της Ελληνικής Μειονότητας.  Το όνομα της είναι συνδεδεμένο  με μια καταστροφή τόσο μεγάλη, που όσοι το ακούνε «την αναθεματίζουν και τη λένε σκύλα λυσσιασμένη, γιατί έχει κάνει πολλά κακά ‘ς τον τόπο». Ως προς την ετυμολογία του ονόματος, το «μονό βυζί» μας παραπέμπει στις πολεμίστριες της αρχαιότητας, Αμαζόνες.

Κατά την ελληνική μυθολογία, οι Αμαζόνες ήταν ένα έθνος πολεμοχαρών γυναικών που κατοικούσε στην περιοχή του Πόντου, στις ΒΑ ακτές της Μικράς Ασίας.  Υπάρχουν αναφορές αρχαίων  συγγραφέων που κάνουν λόγο για την  πρακτική της καύσης  ή του ακρωτηριασμού του δεξιού στήθους των κοριτσιών ώστε να μπορούν να χειρίζονται το τόξο με μεγαλύτερη ευκολία. Η σύγχρονη έρευνα πάντως, τείνει στο να θεωρεί πως οι ισχυρισμοί αυτοί μάλλον στηρίζονται στην λαϊκή ετυμολογία. Υποτίθεται πως η λέξη Aμαζών σημαίνει χωρίς μαστό, από το στερητικό (α) και το «μαζός» που εικάζεται πως έχει σχέση με τη λέξη «μαστός». Σε  αναπαραστάσεις όμως, οι Αμαζόνες δεν απεικονίζονται με αυτό τους το χαρακτηριστικό γνώρισμα, δηλαδή ως μονοβύζες.

Οι Αμαζόνες απαντώνται επίσης σε διηγήσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο αλλά και στο μεσαιωνικό έπος του Διγενή Ακρίτα στο οποίο ιστορείται η συνάντηση του ήρωα με την βασίλισσα τους Μαξιμώ.

Η λέξη μονοβύζα αναφέρεται και σε γίδα ή προβατίνα που έχει το ένα βυζί (εξαιτίας κάποιας πάθησης), γεγονός που θα μπορούσε να ενισχύσει την άποψη πως η σχέση με τις Αμαζόνες δεν υφίσταται ή τουλάχιστον δεν είναι ξεκάθαρη. Όμως όπως θα δούμε παρακάτω, είναι πολλά τα στοιχεία που συνηγορούν στο αντίθετο.

Η επιβίωση του μοτίβου στην λαϊκή παράδοση ανά τους αιώνες, επισημαίνεται από τον Νικόλαο Πολίτη που έχει εντοπίσει παροιμίες και άσματα που αναφέρονται σε Αμαζόνες: «Σαν Αμαζόνα είναι», «Σαν Αμαζόναις κρούετε». Προτείνει μάλιστα τη σύνδεση, λέγοντας πως το όνομά τους διατηρήθηκε από το λαό και με τη μορφή Μονοβύζα και πως υπάρχουν πολλές παραδόσεις που εμπεριέχουν ίχνη των αρχαίων μυθολογικών παραστάσεων. Προσθέτει δε πως στην Ήπειρο συνυπάρχει και το στοιχείο των πλασθέντων μυθευμάτων για την βασίλισσα των Ιλλυριών, Τεύτα.

Πρόκειται για την γνωστή εκδοχή της ταύτισης της Μονοβύζας στην Ήπειρο με την συγκεκριμένη βασίλισσα η οποία κατέλαβε την πρωτεύουσα των Χαόνων, Φοινίκη, το 231 π. Χ.  Αν λάβουμε υπόψη πάντως το μέγεθος της καταστροφής  που θρυλείται,  τότε φαίνεται πιο πιθανό, το γεγονός που ενέπνευσε τον λαϊκό μύθο, (αν θεωρήσουμε πως η απαρχή βρίσκεται τόσο παλιά στο χρόνο) να είναι  η καταστροφή των 70 πόλεων της Ηπείρου από τον Ρωμαίο στρατηγό Αιμίλιο Παύλο το 167 π.χ. Πάντως η περιοχή της Ηπείρου έχει υποστεί πολλές λεηλασίες και ερημώσεις στη διάρκεια της ιστορίας της. Θα μπορούσαν να μνημονευτούν οι επιδρομές των Γότθων και άλλων βαρβαρικών φυλών κατά τον 5-ο αιώνα μ. Χ. κι αργότερα ή οι εχθροπραξίες μεταξύ Νορμανδών και Βυζαντινών τον 11-ο αιώνα μετά την εισβολή των πρώτων υπό τον Ροβέρτο  Γυισκάρδο και αργότερα τον γιο του Βοημούνδο. Ο Ιωάννης Λαμπρίδης,  στο πλαίσιο της  ταύτισης  Μονοβύζας-Αργυρώς, που  υπάρχει στη Δερόπολη, κάνει λόγο για «κάποιο ιστορικό γεγονός, που έγινε κατά τον 14 αιώνα, γιατί η εκδικητική και καταστρεπτική επιδρομή της Αργυρώς, της μητέρας του άρχοντα του Αργυροκάστρου, έγινε και εναντίων άλλων χωριών και πόλεων του δεσποτάτου των Ιωαννίνων, το οποίο είχε συμμαχήσει με τους Μωαμεθανούς».

Πάντως, στις εκδοχές του θρύλου στην  Ήπειρο ο όρος «Αμαζόνα» δεν συναντάται.

Ωστόσο στην περίπτωση του Κάστρου της Άκοβας ή Κάστρου της Μονοβύζας στην Αρκαδία υπάρχει η αναφορά σε Αμαζόνα  που φύλασσε το κάστρο και λέγεται πως έριχνε στον ώμο της τον μόνο και μακρύ μαστό της (όπως η Μονοβύζα της Ηπείρου). Μάλιστα, στην περίπτωση αυτή, έχουμε ταύτιση με συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο. Πρόκειται για την Μαργαρίτα Βιλεαρδουίνου, κυρά της Άκοβας, κόρη του Γουλιέλμου Βιλεαρδουίνου, ηγεμόνα της Αχαΐας κατά τον 13 αιώνα.

Μ’ αυτή την ιδιότητα, της κυράς – βασίλισσας του κάστρου, τη συναντάμε και στην Ήπειρο. Στην Παραμυθιά, αναφέρεται πως ζούσε στο παλάτι της στην Γκρίκα.

Θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε, πως ενώ ο θρύλος, σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, σχετίζεται με παλιά κάστρα, στο βόρειο τμήμα της Ηπείρου, έχει συνδεθεί με μια μεγάλη καταστροφή που προκλήθηκε από έναν κατακτητή που ήρθε από κάπου αλλού με στρατό ή με καράβια. Το γεγονός αυτό, μάλλον ενισχύει την υπόθεση της Τεύτας ή της Ρώμης. Βέβαια τέτοια συμπεράσματα κάθε άλλο παρά ασφαλή θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, αν λάβουμε υπόψη το πώς περιπλέκονται οι διηγήσεις σε διάφορες περιοχές, τα άλματα στο χρόνο και τα τοπικά στοιχεία που προστίθενται στις λαϊκές παραδόσεις.  Για παράδειγμα, στην εξιστόρηση του Λίμποβου (λίγο πιο νότια δηλαδή) που διασώζεται από τον Πολίτη, λέγεται πως, «η Μονοβύζα ήρθε από τα μέρη της Δερόπολης κι εχάλασε τον τόπο και προπάντων τη Βράνια», ενώ ο Παναγιώτης Μπάρκας  μας γνωστοποιεί πως «στην λαϊκή παράδοση της Δρόπολης  η  Μονοβύζα αντιμετωπίζεται θετικά και είναι συνυφασμένη με την φυσιογνωμία της Αργυρώς»! Έχουμε και πάλι την ταύτιση με την Αργυρώ  που συναντάται στην περιοχή της Δερόπολης, για την οποία κάνει λόγο ο Λαμπρίδης όπως ήδη αναφέρθηκε, αλλά και ο Κώστας Κρυστάλλης.

Σωφράτικα

Αρχαίο θέαρτο Σωφράτικων

Ένα κοινό στοιχείο σχεδόν σε όλη την Ήπειρο είναι η αναφορά στο γιό της Μονοβύζας, Ίουλο, ο θάνατος του οποίου προκάλεσε την εκδικητική ορμή της μητέρας του. Το όνομα του παραπέμπει κι αυτό στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία, όπως και οι λαϊκές δοξασίες που απαντώνται στην Ήπειρο και σε πολλά άλλα μέρη και κάνουν λόγο για τους παλιούς Έλληνες ή Ελλένηδες, πελώριους γίγαντες με υπερφυσικές δυνάμεις στους  οποίους αποδίδεται η ανέγερση κάστρων,  πύργων κι άλλων κτισμάτων. Μάλιστα υπάρχει και συγκεκριμένη αναφορά στην Ήπειρο, ότι η Μονοβύζα “κατάγεται από τη γενιά των Ελλένηδων». Ο Παναγιώτης Μπάρκας καταγράφει τον μύθο κατά τον οποίο ο ναός της Παναγίας στην Επισκοπή  της  Δερόπολης χτίστηκε με μεγάλες λευκές πέτρες τις οποίες μετέφεραν από τον κάμπο της Δρόπολης γιγαντόσωμες γυναίκες με μεγάλα βυζιά που τα έριχναν πίσω από τις πλάτες για να στηρίξουν τα ασήκωτα μάρμαρα. Κι ο Α. Ζαρμπαλάς μεταφέρει διηγήσεις για παλιούς Φοινικιώτες μεγαλόσωμους και δυνατούς, αλλά και για γυναίκες με τα ίδια χαρακτηριστικά. Όταν οι άντρες έχτιζαν τα κάστρα τους και τα τείχη της μεγάλης πολιτείας, τις τεράστιες πέτρες τις κουβαλούσαν οι γυναίκες ζαλωμένες.

Τα παραπάνω μας επιτρέπουν να μιλούμε για ένα  κοινό υπόβαθρο θρύλων και παραδόσεων σχετικών με αμαζόνες – μονοβύζες και αρχαίους γίγαντες, που επιβίωσαν σε διάφορα μέρη του “Ελληνικού κόσμου”. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, παρατηρείται το φαινόμενο, ένα ιστορικό ίσως πρόσωπο, μια ισχυρή γυναικεία μορφή, μια ξένη βασίλισσα, μια δυναμική αρχόντισσα ή «κυρά του κάστρου», να προσλαμβάνει στη λαϊκή φαντασία, στοιχεία αυτών των θρύλων και παραδόσεων, εμπλουτισμένα από διάφορα κατά τόπους χαρακτηριστικά και απόηχους γεγονότων. Στην περίπτωση της Βορείου Ηπείρου, ίσως έχουμε πράγματι να κάνουμε με μια μακρινή ανάμνηση μιας τέτοιας προσωπικότητας που συνδέεται με μια μεγάλη καταστροφή. Ίσως έχουμε να κάνουμε με την βασίλισσα των Ιλλυριών Τεύτα και τα πλασθέντα μυθεύματα γι’ αυτή, όπως αναφέρει και ο Νικόλαος Πολίτης. Από την άλλη, ίσως να πρόκειται για προσωποποίηση της Ρώμης, της «Φραγκιάς», της καταστροφής που ήρθε από τη δύση.

Ο ΘΡΥΛΟΣ

Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές του θρύλου. Σε μία απ’ αυτές, «Δέλβινο και αλλαχού της Ηπείρου», αναφέρεται πως «… ο γιος της, ήρθε με τα φουσάτα του να πατήσει το Δέλβινο και να πάρει τη Φοινίκη που ήταν η πρώτη και μεγαλύτερη πολιτεία της περιοχής. Σκοτώθηκε, όμως, και σαν το έμαθε η μητέρα του ελύσσαξε. Αρματώθηκε σαν άντρας, μάζεψε πολλά φουσάτα και κανένας δεν μπόρεσε να τη σταματήσει, όλους τους επέρασε από το μαχαίρι, και ανθρώπους και κάθε ζωντανό. Μόνον το μοναστήρι του Αϊ Νικόλα στο Μεσοπόταμο τη σταμάτησε, γιατί λέει, ήταν το μοναστήρι κάστρο δυνατό. Είχε 300 εκλεχτούς καλόγερους και ο καθένας τους είχε από τρεις αρμάτες και τρία άλογα με διαφορετικό χρώμα το καθένα, άσπρο, κόκκινο  και  μαύρο.  Οι καλόγεροι, για να μπορέσουν να την ξεγελάσουν ότι ήταν πολλοί, τριγύριζαν το κάστρο τρεις φορές την ημέρα με διαφορετική αρμάτα και διαφορετικό άλογο.  Η Μονοβύζα, πράγματι, γελάστηκε και αποφάσισε να φύγει. Τότε, ένας δούλος του Μοναστηριού με καταγωγή από το χωριό Κρα, που είχε άχτι του Ηγούμενου, επειδή, λέει τον είχε δείρει, πρόδωσε το μυστικό. Έτσι, πάρθηκε και το Μοναστήρι του Μεσοποτάμου».

Τοποθεσία απέναντι από τη Ρίπεση και τον υποτιθέμενο τάφο του Ίουλου

Στην περιοχή των χωριών Γριάζδανη – Σμίνετση – Καρόκι λέγεται ότι ο γιος της Μονοβύζας, ο Ίουλος, σκοτώθηκε στην προσπάθεια να πατήσει το κάστρο του Σίνου, κάτω από το χωριό. Ο Ίουλος ενταφιάστηκε στη θέση Ταχνός λίγο πιο πάνω από τον πύργο του Δούκα, στη Σμίνετση,  γειτονικό χωριό με τη Γριάζδανη.  Λένε ακόμα ότι μια ανηφοριά στη Γριάζδανη την ονομάζουν Τσακίσματα. Εκεί, καθώς ανηφόριζε η Μονοβύζα, την πρόλαβε ο Αϊ Θανάσης και της έσπασε το πόδι, γι’ αυτό και πήρε αυτό το όνομα. Ωστόσο, ένα τετράστιχο κουβαλάει μια κατάρα: «Στη Βράνια και στη Ρίπεση / κούκος να μην λαλήσει / σκοτώσανε τον Ίουλο / το γιο της Μονοβύζας». Τα δυο αυτά χωριά κατεδαφίστηκαν από το στρατό του Ίουλου και την ίδια τύχη θα είχαν και τα άλλα χωριά, αν οι κάτοικοι δεν σκαρφίζονταν ένα τέχνασμα. Επειδή αδυνατούσαν να τον αντιμετωπίσουν στο πεδίο της μάχης, αποφάσισαν να του στήσουν παγίδα στη θέση Λακοτσέρα. Στο δάσος της περιοχής οι κάτοικοι διατηρούσαν κουρπιά με μελίσσια. Πήραν, λέει, όλα τα κουρπιά, τα τοποθέτησαν στη χαράδρα και την ώρα που ο στρατός πλησίασε, οι αγριεμένες μέλισσες του επιτέθηκαν με λύσσα με αποτέλεσμα  το στράτευμα να διαλυθεί και να ξεκουμπιστεί από τα μέρη αυτά.

Στο «Λίμποβον της εξαρχίας Γηρομερίου εν Ηπείρω»  το τραγούδι περιέχει έναν ακόμη στίχο: Εκεί σκοτώθηκε και ο γιος της ο Ίουλος. Γι αυτό καταράστη να μην λαλήσει κούκος στο μέρος εκείνο καθώς το λέει και το τραγούδι:

Στη Βράνια και στη Ρίπεση κούκος να μην λαλήσει

σκοτώσανε τον Ίουλο το γιο της Μονοβύζας

που χεν οκάδες τα φλωριά, ταγάρια τα ασήμια

Στο «Φοινίκι Ηπείρου» ο θρύλος έχει ως εξής: “Ένας βασιλιάς της Φοινίκης, αρραβώνιασε μέσα στη Φραγκιά από την Ιταλία μια τσούπρα. Κι επέρασε πολύς καιρός κι ο βασιλιάς ετοιμάζονταν να πάγει να πάρει την αρραβωνιαστικιά του. Και εις το κίνημα απάνου, ήλθαν δυο άνθρωποι επίτηδες και εκατηγόρησαν την τσούπρα, την αρραβωνιαστικιά του βασιλιά της Φοινίκης και εστάθη ο βασιλιάς και δεν εκίνησε. Του είπαν ότι είναι μονοβύζα η τσούπρα. Και ο βασιλιάς εκείνους τους κράτησε εκεί και έστειλε άλλους να εξετάσουν και να ιδούν την τσούπρα. Και πήγαν και είδαν ότι ήταν αλήθεια μονοβύζα και έδωσαν είδηση στους γονείς της μονοβύζας ότι ο βασιλιάς της Φοινίκης δεν την παίρνει την τσούπρα. Και έτσι οι άνθρωποι εκείνοι εγύρισαν στη Φοινίκη και είπαν του βασιλιά ότι η τσούπρα είναι μονοβύζα, και ο βασιλιάς απόλυσε τους δυο ανθρώπους όπου του εκατηγόρησαν την αρραβωνιαστικιά του. Κι ενώ ο βασιλιάς ετοιμάζονταν να πάγει να αρραβωνιάσει άλλη, εβγήκε η αρραβωνιαστική του, η λεγόμενη μονοβύζα εις τους Αγίους Σαράντα και εχάλασε τον τόπο και ήλθε και στην ξακουσμένη πόλη Φοινίκη και την εχάλασε για το γινάτι που την άφησε ο βασιλιάς. Κι αφού την κατέστρεψε, ανέβη απάνω στη ράχη και εχόρευε η μονοβύζα και έλεγε το τραγούδι: «Τι να της κάνω της καρδιάς, της παραπονεμένης / βολές με κάνει και γελώ, βολές κι αναστενάζω». Επήρε πολλούς σκλάβους και τους έσφαξε στη θέση Βρωμερό. Επήρε σκλάβα και την κυρά Γιωργάκαινα, κι αυτή δεν μπορούσε να περπατήσει, γιατί ήταν ζαλωμένη πολλά ασημικά. Ήταν δεκαπέντε ημερών νύφη και είχε το προικιό της και λένε πως αυτή την επήρε μέσα στη Φραγκιά. Ήταν λένε, αδελφή του βασιλιά της Φοινίκης”.

Σε μια άλλη παραλλαγή, «Ήπειρος», αναφέρεται πως «η βασίλισσα Μονοβύζα, λεγόταν Βοδίνα. Εκίνησε και ήρθε να πάρει το αίμα του παιδιού της που σκοτώθηκε όταν ήθελε να χαλάσει τον τόπο μας. Αρμάτωσε καράβια δικά της και πήρε και καμπόσα απ’ τους Κορφούς. Έφτασε με μεγάλα φουσάτα στον Αυλώνα και τους Αγίους Σαράντα και κυρίεψε όλο τον τόπο ως τη Βόδριστα και Επισκοπή. Εχάλασε όλες ταις χώρες και τα χωρία και τη  μεγαλύτερη χώρα τη Φοινικόπολη που είχε τρακόσιας χιλιάδες ψυχάς και την είχε χτίσει μια βασιλοπούλα από την Ανατολή. Πέρασε από την Λεφτοκαρυά και συνέχισε χαλώντας ως την Μπόδριστα. Εκεί έχτισε έναν πύργο για την νίκη και έβαλε δώδεκα φαμίλιες δικές της να κατοικίσουν και το ονόμασε Βοδίνα. Και σώζεται ακόμα το χωριό της με δώδεκα σπίτια και είναι το χωριό Βοδίνου». (Το στοιχείο των 12 σπιτιών συναντάται κι αλλού στην Ήπειρο).

  Θα ’ταν αδύνατο να αποφανθεί κανείς με σιγουριά για το ιστορικό γεγονός που ενέπνευσε το θρύλο. Ωστόσο, ο απόηχος του, η παρουσία της τρομερής βασίλισσας είναι ακόμη και σήμερα αισθητή, όταν για παράδειγμα ακούς από γεροντότερους να λένε για την παλαιότητα ενός συμβάντος πως «είναι από τον καιρό της Μονοβύζας». Ο Κώστας Κρυστάλλης αναφέρει στο βιβλίο του Ηπειρωτικαί αναμνήσεις: «με βαθειάν ανατριχίλα θυμούνται  τ’ όνομα της ακόμα οι γυναίκες».  Κι  όσες βολές, στη βρύση και στη γειτονιά, στο δάσος και το βουνό, ανάβει το μάλωμα τους,  φωνάζει αγριεμένη η μία της άλλης: «Θα με κάνεις, μωρή, να γίνω Μονοβύζα» ”. Και ο Α. Ζαρμπαλάς στον «Άλλο χάρτη», σχετικά με την κατάρα της,  «κούκος να μη λαλήσει»: «Ο μπάρμπα Αναστάσης (από το Καρόκι) το λέει και το πιστεύει. «Να, ναι, εγώ είμαι 82 χρονών και η ζωή μου πέρασε σε τούτα τα δάση και τις χαράδρες. Κούκο δεν άκουσα ποτέ!».

Ν. Θαλασσινός

Πηγές

Adrienne Mayor – The Amazons: Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World.

Νικόλαος Πολίτης –  Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού: Παραδόσεις – Μέρος Α΄.

– Παροιμίαι – Τόμος Β΄.

Τάκης Χ. Κανδηλώρος – Η Γορτυνία. Ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς.

Ι.Θ. Κακριδής – Οι αρχαίοι Έλληνες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση.

Λεύκωμα: Η Δρόπολις Βορείου Ηπείρου – Λεύκωμα β 1980.

Βασίλειος Μπαράς – Το Δέλβινο της Βορείου Ηπείρου και οι γειτονικές του περιοχές.

Βασίλης Νίκας  –  Λαογραφικά σύμμεικτα της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας Βορείου Ηπείρου.

Παναγιώτης Μπάρκας – Η Λογοτεχνία στην Εθνική Ελληνική Μειονότητα.

– Τα λαογραφικά.

– Προσωπικό αρχείο.

Ανδρέας  Ζαρμπαλάς    – Ο Άλλος Χάρτης.

– Προσωπικό αρχείο.

Κώστας Κρυστάλλης – Ηπειρωτικαί αναμνήσεις.

Πηγή : http://periodikodrys.gr/%ce%b8%cf%81%cf%8d%ce%bb%ce%bf%cf%82-%ce%bc%ce%bf%ce%bd%ce%bf%ce%b2%cf%8d%ce%b6%ce%b1-%ce%b1%ce%bc%ce%b1%ce%b6%cf%8c%ce%bd%ce%b5%cf%82/  

http://pirforosellin.blogspot.gr/  - Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος(link ). Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Ορισμένα αναρτώμενα από το διαδίκτυο κείμενα ή εικόνες (με σχετική σημείωση της πηγής), θεωρούμε ότι είναι δημόσια. Αν υπάρχουν δικαιώματα συγγραφέων, παρακαλούμε ενημερώστε μας για να τα αφαιρέσουμε. Επίσης σημειώνεται ότι οι απόψεις του ιστολόγιου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου. Για τα άρθρα που δημοσιεύονται εδώ, ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρουμε καθώς απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών τους και δεν δεσμεύουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο το ιστολόγιο.