Βυζαντινοί ναοί της Βορείου Ηπείρου - Chiese bizantine di Epiro settentrionale

Βυζαντινοί ναοί της Βορείου Ηπείρου

Ο Φρειδερίκος Βερσάκης ήταν αρχαιολόγος του 19ου και 20ού αιώνα. Γεννήθηκε το 1880 στον Πειραιά. Σπούδασε αρχαιολογία στη Γερμανία. Έγινε Έφορος Αρχαιοτήτων Κερκύρας στην αρχή και αργότερα Λακωνικής και Μεσσηνίας. Διεύθυνε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Κέρκυρα και ανακάλυψε το περίφημο αρχαϊκό αέτωμα της Γοργούς. Δημοσίευσε μελέτες περί του Ολυμπίου της Αθήνας και περί των μνημείων της Ακρόπολης. Δημοσίευσε επίσης στο «Αρχαιολογικόν δελτίον» (1915), «Αρχαιολογική εφημερίδα» (1916) κ.α. άρθρα για διάφορους ναούς της Βορείου Ηπείρου. Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας το 1914.

Η Κοίμησις της Θεοτόκου

Ο Ναός του Βραχογοραντζή

Προς νότον του Αργυροκάστρου εκτείνεται εις μήκος ικανών σταδίων επίμηκες λεκανοπέδιον περικλειόμενον ένθεν και ένθεν από υψηλής διπλής βουνοσειράς βορειοανατολικώς διηκούσης, διασχίζεται δε κατά μήκος από του Δρύνου, παραποτάμου του Αώου, και δυσμικώς τούτου υπό της εξ Ιωαννίνων αμαξιτού.

Άφθονα είναι τα εκατέρωθεν της πεδιάδος χωρία, κείμενα άλλα επί των υπωρειών, άλλα επ’ αυτών των αυχένων των πέριξ ορέων  κατά δε το 70ον στάδιον της από Ιωαννίνων αμαξιτού ευρίσκονται εν δεξιά, πλην άλλων, τα χωρία Επισκοπή και ολίγον τι βορειότερον το χωρίον Βραχογοραντζής, απέναντι δε τούτων, επί του ετέρου χείλους του λεκανοπεδίου, το χωρίον Ζερβάτι. Εν τοις χωρίοις τούτοις υπάρχει ανά εις βυζαντιακός ναός τιμώμενος, ως και ο του Λαμπόβου, επ’ ονόματι της Θεοτόκου (Κοιμήσεως). Περί του εν τώ πρώτω χωρίου ναού, της άλλοτε Επισκοπής της Μητροπόλεως Δρυνοπόλεως, εγράψαμεν εν ετέρω άρθρο δημοσιευόμενω εν τώ υπό του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών εκδιδομένω Άρχαιολογικώ Δελτίω, θα αναφέρωμεν δε ενταύθα περί των δύο άλλων.

Ο ναός του Βραχογοραντζή δύναται να χαρακτηρισθή μικροσκοπικός εν σχέσει προς τους ναούς του Λαμπόβου και της Επισκοπής, αλλ’ ουχί άνευ ενδιαφέροντος (είκ. 1, 2, 3, 4). Στερούμενος νάρθηκος σχηματίζει επίμηκες τετράπλευρον μήκους 7.60, πλάτους 6.86, και χωρίζεται διά τοξωτών ανοιγμάτων εις τρία διαμερίσματα ή κλίτη, ων το μέσον είναι διπλάσιον των δύο πλαγίων (είκ. 2) το πρώτον καλύπτεται υπό ημικυκλικής καμάρας, τα δε άλλα υπό καμάρας ίσης προς το τέταρτον του κύκλου (είκ. 3).

Το εν μέρος των άκρων τοξωτών ανοιγμάτων στηρίζεται συγχωνευόμενον επί των στενών πλευρών του ναού, το δε άλλο μέρος ως και τα λοιπά ανοίγματα επί των τριών οκτωγωνίων στηριγμάτων (είκ. 4). Μικροτέρα εις ύψος και ολίγον εις πλάτος της μέσης καμάρας εξέχει προς τα όπισθεν μόνον η μέση ημικυκλική κόγχη, προς δε τα πλάγια διαμερίσματα αντιστοιχούσι μικραί ημικυκλικαί την τομήν κόγχαι βάθους ελάσσονος του πάχους του τοίχου (είκ. 2). Επί του δευτέρου εκ’ των όπισθεν τοξωτού ανοίγματος εδράζεται ο τρούλλος, μετά υψηλού σχετικώς κυλινδρικού τυμπάνου, απολήγων άνω κωνοειδώς ως και πάντες οι λοιποί ναοί της περιοχής (πβλ. Βερσάκης, Άρχ. Δελτίον Τομ. Α’ 1915 σ. 31, είκ. 1, 3, 4-8). Ή εσωτερική διάμετρος τούτου είναι μικρότερα του πλάτους του μέσου διαμερίσματος και ίση προς το τοξωτόν άνοιγμα. Εκ τούτου ο τρούλλος δεν στηρίζεται επί τετραγώνου, άλλα επί επιμήκους τετράπλευρου βάσεως (είκ. 2). Προς εξουδετέρωσιν της ανωμαλίας ταύτης κατασκεύασαν τα κατά μήκος του ναού πλάγια τοιχώματα του τετράπλευρου συγκλίνοντα βαθμηδόν προς τα άνω κατά καμπύλην γραμμήν αρχομένην από της εφαπτομένης του τόξου μέχρι της βάσεως του τυμπάνου. Από της εφαπτομένης ταύτης κατεσκεύασαν δεύτερον τοξωτόν κοίλωμα υπεράνω του τοξωτού ανοίγματος, υπό δε τα κράσπεδα της ενθάδε διανοιγομένης μέσης καμάρας δύο τοξωτά χείλη αντιστοιχούντα προς το τοξωτόν κοίλωμα (είκ 3, 4). Δια κακοτέχνου λύσεως επετεύχθη στερεά πως τετράγωνος βάσις και συνεβιβάσθησαν τα από της εκπονήσεως του σχεδίου κακώς εξευρεθέντα και διιστάμενα αρχιτεκτονικά σχήματα.

Ή τετράγωνος βάσις συγχωνεύεται προς το τύμπανον διά σφαιρικών τριγωνικών τμημάτων. Επί της τετράπλευρου η τετραγώνου βάσεως στηριζόμενα ερείδονται έξω του ναού δύο σαγματοειδή πλάγια κατασκευάσματα προς την βάσιν του τυμπάνου, τέσσαρα δε τοξωτά παράθυρα εναλλάσσονται προς τοξωτάς κόγχας (εικ. 1, 3). Εξ όλου του οικοδομήματος μόνον μέρη τινά του τρούλλου διετήρησαν πως την πρώτην μορφήν, πάντα δε τα λοιπά μετεσκευάσθησαν η ανωκοδομήθησαν. Προς το μέτωπον του ναού προσετέθη και έτερον διαμέρισμα, δυνάμενον να αναπληρώση τον ελλείποντα νάρθηκα (είκ. 1). Εάν ο ναός εχωρίζετο διά τοίχου κατά το πρώτον μετά το μέτωπον πολυγωνικόν στήριγμα και η μέση καμάρα διεσταυρούτο προς ομοίαν εγκαρσίαν διακόπτουσαν τα συνεχή πλάγια διαμερίσματα, θα είχομεν οπωσδήποτε ναόν μετά νάρθηκος και μετά κεντρικού σταυροθολίου. Νυν όμως ομοιάζει ο ναός προς βεβιασμένην μορφήν βασιλικής.

Βραχογοραντζή εγκάρσια τομή

Βραχογοραντζή τομή κατά μήκος

Βραχογορατζἠ κάτοψη

Ολόκληρος ο εσωτερικός χώρος καλύπτεται, ως συνήθως, υπό τοιχογραφιών, αίτινες όμως εβλάβησαν, αν δεν κατεστράφησαν, υπό του καπνού των κηρίων και των άλλων φώτων. Αν δε ληφθή υπ’ όψιν ότι ουδέν παράθυρον υπάρχει νυν εν τω ναώ, εκ δε του τρούλλου αμυδρόν μόνον διέρχεται φώς, δύναται τις να φαντασθή οποίον σκότος καλύπτει το εσωτερικόν, εξ ου αι υπό του καπνού μελανθείσαι τοιχογραφίαι φαίνονται έτι σκοτεινότεραι. Μόνον δι’ ισχυρού τεχνητού φωτός και μετά προηγούμενον καθαρισμόν των εικόνων ηδύνατό τις να μελετήση ταύτα ως και την μετά λαξευμάτων και εικόνων ξυλίνην εικονόστασιν. ’Επειδή δε εστερούμην των μέσων τούτων, προς δε και των μέσων λήψεως καταλλήλων απεικασμάτων, παρητήθην της τε μελέτης και της δημοσιεύσεως των άνω και των τοιχογραφιών των λοιπών ναών της Ηπείρου.

Ένεκα της καταστάσεως του ναού δύσκολος καθίσταται ή προσπάθεια χρονολογήσεως αυτού. Εκ της βεβιασμένης λύσεως αρχιτεκτονικών τινων μορφών θα παρεδεχόμην μεταβατικήν τινα περίοδον, και δη την από της δευτέρας βυζαντιακής προ την τρίτην.

Ο Nαός του Ζερβατίο

Και ούτος στερούμενος νάρθηκος έχει σχήμα τετραπλεύρου μήκους 10, 90, πλάτους 7,58, και χωρίζεται διά τοξωτών ανοιγμάτων εις τρία καμαρωτά διαμερίσματα ή κλίτη, ων το μέσον, ολίγον μόνον πλατύτερον των πλαγίων διασταυρούται προς όμοιον εγκάρσιον σκέλος (είκ. 5-6). Το μέσον κλιτός είναι υψηλότερον των άλλων, αλλά από του σημείου της διασταυρώσεως μέχρι του οπισθίου τοίχου του ναού η διαφορά είναι ελάσσων ένεκα παχυτέρας κατασκευής της καμάρας. Το εξέχον μέρος ταύτης απολήγει κατά το πρόσθιον κράσπεδον του ανοίγματος εις τοξωτόν χείλος (είκ. 7), ενισχύθη δ’ ούτως ή καμάρα, ίνα μείζονα παράσχη αντοχήν τη πιέσει του τρούλλου

Εικ. 5. Ζερβατίου Ναός

Ούτος απολήγει άνω ως του προηγουμένου ναού, Έχει κυλινδρικόν τύμπανον μετά τοξωτών παραθύρων και διά σφαιρικών τριγωνικών τμημάτων συγχωνεύεται προς το υπ’ αυτό τετράγωνον άνοιγμα (είκ. 7). Τα βαστάζοντα τας καμάρας τοξωτά ανοίγματα έχουσι διάφορον μέγεθος, του μέσου υπερβαίνοντος το πρώτον και τούτου το τελευταίον. Τα κάτωθι του τρούλλου μέρη τούτου και του μέσου τόξου στηρίζονται το μεν μέσον επί κίονος, τα δε του άλλου επί τετραγώνου στηρίγματος (είκ. 6, 7, 8). Έκαστον κλίτος απολήγει εις τρεις εξεχούσας όπισθεν ελάσσονας κόγχας, ων αι πλάγιαι είναι εξωτερικώς πολυγωνικαί, ημικυκλική δε η μέση. Αί ακμαί των γωνιών των πρώτων εξέχουσαι και σχηματίζουσαι τριμερές οδοντωτόν κράσπεδον χωρίζουσι την πρισματικήν επιφάνειαν της κόγχης εις τοξωτάς παραθυροειοείς κοιλότητας. Προκύπτει λοιπόν σχήμα πως βασιλικής άνευ νάρθηκος’ δι’ εγκαρσίου όμως τοίχου μετά το μέσον τόξον θα μεταβάλλετο το σχήμα εις ισοσκελές περίπου σταυροθόλιον μετά νάρθηκος.

Και τούτου του ναοί οι τοίχοι πάντες εκαλύφθησαν διά τοιχογραφιών, δύο δε απεικάσματα, α μόνον κατώρθωσα να έχω, παρέχουσι δείγμα του είδους και της διατηρήσεως αυτών (εικ. 9, 10). Ελήφθησαν αυταί κατά το παρά την πλαγίαν είσοδον πρώτον τόξον και το πλάγιον δεξιόν κλιτός, όπου υπήρχεν εκ της εισόδου ολίγον φώς. Ή ηλικία των τοιχογραφιών τούτων καθορίζεται, εξ όσων αναφέρεται υπεράνω της κυρίας εισόδου ούτω’ Ηγέρθη εκ βάθρων και ιστορήθη ο πάνσεπτος και θείος ναός της υπεραγίας ενδόξου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπάρθενου Μαρίας: Και η συνδρομή δε όλων γέγονεν. Ίστορήθη δε και χειρός (η)εμού του αμαρτωλού Μιχαήλ Νικολάου. «Έτος ΖΡΙδ.= (1605).

Φαίνεται όμως ότι πρόκειται περί ανοικοδομήσεως ναού αρχαιοτέρου, ούτινος η πρώτη κατασκευή δεν θα απείχε χρονολογικώς της κατασκευής των προηγουμένων. Αν και τα πάντα ανενεώθησαν εν τώ ναώ, διατηρούνται ενιαχού,, λ.χ. παρά την πλαγίαν θύραν, ίχνη τοίχου ομοίου προς τον εν τώ ναώ του Λαμπόβου. Σώζεται δ’ έτι εν τοις άνω χωρίοις η παράδωσις καθ’ ην συγχρόνως ωκοδομήθησαν οι τέσσαρες ναοί Λαμπόβου, Έπισκοπής, Βραχογοραντζή καί Ζερβατίου. Ίσως να υπήρχον εν τούτοις ναοί από της πρώτης ήδη περιόδου, αντικατασταθέντες εν ταις επομέναις περιόδοις δι’ άλλων. Και μετά τούς χρόνους, καθ’ ους ιστορήθη υπό τού Νικολάου ό ναός, επεσκευάσθη ούτος και μετεβλήθη διά προσθηκών προστώων και διαμερισμάτων εν τώ μετώπω, δι’ ανυψώσεως έξωτερικώς της στέγης (είκ. 5) και άλλων. Ένεκα των επισκευών τούτων, ουδεμία εξωτερική επιφάνεια διετήρησε την πρώτην κατασκευήν.

Ζερβἀτι εγκάρσια τομή

Ζερβἀτι κἀτοψη

Ζερβάτι τοιχογραφἰα αριστεροὐ κλίτους

Ζερβάτι τοιχογραφία

Ζερβἀτι τομἠ κατἀ μἠκος

Ο Nαός της Κοκαμιάς

Αν αμέσως μετά το 70ον στάδιον της από Ιωαννίνων αμαξιτού στραφώμεν αριστερά, ακολουθούντες την προς το Δέλβινον και Αγίους Σαράντα άγουσαν μέχρι του 101ου περίπου σταδίου μετά το Δέλβινον, και εντεύθεν πάλιν ακολουθήσωμεν ημιονικήν οδόν μέχρι βουνώδους παρά την θάλασσαν τοποθεσίας νοτίως της Νιβίτσης, θα εύρωμεν μεταξύ βραχωδών υπωρειών τα ερείπια της μονής της Κοκαμιάς μετά μικροσκοπικού εν αυτή ναού της Θεοτόκου (είκ. 11.12).

Ούτος είναι τρίκογχος (είκ. 13) και έχει μέγεθος κατά τον μείζονα άξονα του τετραπλεύρου, εφ’ ου ερείδονται αι κόγχαι. 6. 85, κατά δε τον έτερον 3. 75. Διασχίζεται κατά μήκος υπό ενός μόνου κλίτους καμαρωτού πλάτους ίσου προς την μέσην κόγχην, μικροτέραν ούσαν των πλαγίων. Αύται συμπίπτουσι προς το κέντρον του ναού και εκβάλλουσι προς εν εκατέρωθεν τοξωτόν ορθογώνιον την τομήν κοίλωμα. Ή μεταξύ των δυο τούτων τοξωτών κοιλωμάτων απόστασις είναι μείζων του πλάτους του μέσου κλίτους, σχηματίζουσι δε τα μέτωπα των εξεχόντων εκατέρωθεν τοξωτών χειλέων, εξ ων εμετρήθη η απόστασις, τας δύο πλευράς τετραγώνου ανοίγματος. Διακοπτομένου του μέσου κλίτους κατ’ ίσην απόστασιν έν τώ κέντρω, σχηματίζονται αι έτεραι δύο. 

Κοκαμιά κάτοψη

Κοκαμιά οπίσθια όψη

Κοκαμιά τομή κατά

Φρειδερίκος Βερσάκης, Βυζαντιακοί ναοί  της Βορείου Ηπείρου – Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1914, τόμος 69, σελ. 243-260

Πηγή :  http://periodikodrys.gr/%ce%bd%ce%b1%ce%bf%ce%af-%ce%b2%ce%bf%cf%81%ce%b5%ce%af%ce%bf%cf%85-%ce%b7%cf%80%ce%b5%ce%af%cf%81%ce%bf%cf%85/

http://pirforosellin.blogspot.gr/   -  Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος(link ). Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα176

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Ορισμένα αναρτώμενα από το διαδίκτυο κείμενα ή εικόνες (με σχετική σημείωση της πηγής), θεωρούμε ότι είναι δημόσια. Αν υπάρχουν δικαιώματα συγγραφέων, παρακαλούμε ενημερώστε μας για να τα αφαιρέσουμε. Επίσης σημειώνεται ότι οι απόψεις του ιστολόγιου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου. Για τα άρθρα που δημοσιεύονται εδώ, ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρουμε καθώς απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών τους και δεν δεσμεύουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο το ιστολόγιο.