Στράτης Μυριβήλης, Η Παναγιά η γοργόνα

Στράτης Μυριβήλης, Η Παναγιά η γοργόνα (Αποσπάσματα-Υπόθεση-Κριτική)

 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

1.Η άφιξη των προσφύγων

«Έβγαιναν ανάκατοι άντρες, γυναίκες, μωρά. Τα πρόσωπά τους ήταν άπλυτα, 

χαλκοπράσινα, τα δόντια σφιχτά κλειδωμένα. Κοιτούσαν γύρω με κόκκινα μάτια πρισμένα (sic) από την αγρύπνια. Είχανε τους λαβωμένους τους μαζί, βγάλανε και κάτι σκοτωμένους, ανάμεσά τους ήταν ένα παλικάρι με ξανθό γενάκι, πολύ νέο και μια γυναίκα. Το μάγουλό της ήταν σκισμένο, το σαγόνι δεμένο με μαύρη μαγουλίκα και τα μάτια στυλωμένα, ολάνοιχτα προς τον ουρανό. Κατάμαυρα μάτια.

Τα κουφάρια ήταν ξυλιασμένα, τάβγαλαν πάνω σε παλιές στρατιωτικές μπατανίες. Κανένας δεν έκλαιγε πια. Έλεγαν 'σιγά, πιάσε απ' τη μασχάλη, μόλα το σκοινί, σα νάβγαζαν (sic) τίποτα μπόγους. Έβγαλαν κι ένα γέρο που ήταν τυφλός κι από τα δυο μάτια. Στάθηκε στα πόδια του στη στεριά, έκανε το σταυρό του, και σαν κίνησε να περπατήσει, άπλωσε τα χέρια μπροστά κ' έκανε να προχωρέσει κατά τη θάλασσα. Τον έπιασε από το μπράτσο μια γυναίκα, τον τράβηξε και είπε:

-Από'δω μωρέ καψερέ!

Ο γέρος γύρισε. Τα μάτια του ήταν βγαλμένα με το μαχαίρι, δυο κόκκινες ανοιχτές πληγές.»

2. Οι προσφυγίνες

''Οι γυναίκες τους, αλλοσούσουμες από την κακοπάθεια και την βασανισμένη ζωή, δεν ήταν όμορφες. Ήτανε κοντές, με χοντρά βυζιά και δυνατά φρύδια. Είχαν όμως όλες τους σχεδόν τα όμορφα καστανά μάτια της φυλής, που άστραφταν από ξυπνάδα και πάθος. Μόλις ψυχόπιασαν κάπως και κούρνιασαν κάτω από κεραμίδι, άρχισαν να παντρεύονται και να γεννάνε. Οι χωριανοί είχαν να το κάνουν. Κατέβαινες στη Σκάλα και δεν έβλεπες προσφυγίνα δίχως παιδί στην αγκαλιά και άλλο στην κοιλιά.

Γεννούσαν μέσα στα καλύβια και μέσα στις αποθήκες, πίσω από τα τσουβαλόπανα που χώριζαν σ' ένα δωμάτιο δυο οικογένειες. Κοιλοπονούσαν ακόμα μέσα στις βάρκες, κάτω από τη χαμηλωμένη τέντα. Δίχως γιατρό, δίχως φασαρίες και ξεφωνητά. Δεν πρόφτανε ν'αφήσει βυζί το παιδί κι άλλο έμπαινε στην θέση του.

Έτσι, μέσα σε λίγα χρόνια, τ' ακρογιάλια της Σκάλας, της Παναγιάς, τα ράχτα της Βίγλας, η αμμουδιά της Κάγιας, η πλατέα (sic) , όλα βούιζαν από το παιδομάνι. Γερό το κλίμα, ξαγερικός ο τόπος. Γεννήτρα κ' η ράτσα, μαθημένη και στην κακοπέραση.''

3.Η αποπομπή του βιαστή

«Σαν ξημέρωσε ο Θεός την μέρα, ο συνοικισμός βούιζε από το καταλαλητό. Οι νυκοκυραίοι κ' οι γυναίκες μιλούσαν έξω απ' τα δόντια για το κάμωμα του Βαρούχου, όλοι πισωβαρούσαν να τραβήξουν στη  δουλειά τους. Σιγά-σιγά ο κόσμος μαζεύονταν γύρω από το σπίτι. Τα λόγια που πετούσαν ήταν ερεθισμένα κι αισχρά, τα τίναζαν σαν πέτρες προς το σπίτι της αμαρτίας, το 'δειχναν με το χέρι τεντωμένο μούντζα.

Οι άντρες πρότειναν σκληρούς και αδιάντροπους παιδεμούς για τον ένοχο. Να πυρώσουν τη μασιά να του κάψουν με το σίδερο τ' αχαμνά. Περίμεναν πότε να ξεπορτίσει ο γέρος, να τον πάρουνε στα γιούχα και να τον πομπέψουν. Οι γριές κουβαλούσαν βρώμικες παλιές σκούπες και σπασμένα κανάτια, να του τινάξουν καταπόδι.

Το ερωτικό βάσανο, που παίδεψε σ' όλη την ζωή τους όλον τούτο τον κόσμο, κι απόμεινε θαμμένο στην καρδιά τους, ανομολόγητο παράπονο και αθεράπευτη αδικία, βρήκε τώρα την ευκαιρία να ξαμοληθεί με μεγάλες φωνές στα σοκάκια. Με την παντιέρα της ηθικής, έπαιρνε τώρα το γδικιωμό του πάνω στον άθλιο γέρο, που κότησε να σπάσει το νόμο που καταπίεζε όλους, άντρες και γυναίκες, κ' ήταν ιερός, γιατί δεν παραδεχόταν εξαιρέσεις ο κοινός ζυγός του.

Τέτοιο κακούργημα πρώτη φορά στάθηκε στα χρονικά του κόσμου, ν' απλώσει χέρι πατέρας πάνω στην κόρη, ο γέρος πάνω στ' άμεστο κορίτσι.

-Κάψιμο θέλει ο Αντίχριστος!».

4. Διάσωση στην θάλασσα

Αυτή είχε καθίσει χάμου στην άμμο, με τα δάχτυλα των ποδιών στο νερό, με τα χέρια δεμένα στα γόνατα. Ανάσαινε βαθειά και γρήγορα. Τα δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια της χωρίς αναφιλητό.

-Στα κομμάτια να τραβήξεις! τούπε. Δεν ντράπηκες να το κάνεις αυτό, βρωμόπαιδο;

Τ'αγόρι πήγε να δικαιολογηθεί:

-Θα πνιγόσουνα, Σμαραγδή!

Άρπαξε μια χεριά βότσαλα, τα χτύπησε στο νερό με άγριο πείσμα.

-Να πνιγόμουνα! Σ'ενδιαφέρει σένα; Αδερφή σου δεν είμαι, συγγένισσά σου δεν είμαι!

Σώπασε, ένας λυγμός την έκοψε.

-Να πνιγόμουν μακάρι, να γλύτωνα απ'την προστυχιά σας! Κάλλιο αυτό, παρά κείνο πούκαμες... Δέν ντράπηκες, μωρέ; Τι θάλεγε ο νονός μου ο καημένος;

Ο Λάμπης σήκωσε το κεφάλι τρομαγμένος. Είπε γρήγορα:

-Κανένας δεν το ξέρει. Ο πατέρας με θαρρεί στο γιατάκι. Άν το μάθει ο πατέρας, εγώ . . .

-Τι θα κάμεις ''εσύ''! γύρισε οργισμένη και τον μέτρησε με το μάτι.

Ο Λάμπης απόσωσε με σιγανή αποφασιστική φωνή:

-Εγώ θα σκοτωθώ. . .

Υπόθεση

Η Παναγιά η Γοργόνα ξεκινά την εξιστόρηση της με την Μικρασιατική Καταστροφή του '22 και ένα κύμα προσφύγων που καταφθάνει στη Λέσβο με ψαρόβαρκες. Οι πρόσφυγες κρατούν σφιχτά το όνειρό τους για επαναπατρισμό στην Αιολική Γή, γι' αυτό αγωνίζονται ζωηρά για να δημιουργήσουν τις συνθήκες που θα τους επιτρέψουν εκ νέου το μεγαλοϊδεατικό τόλμημα. Εργάζονται με πείσμα, διατηρούν την αισιοδοξία τους και γεννούν παιδιά.

Η Σμαραγδή, κεντρικό πρόσωπο του έργου,  είναι κι αυτή παιδί προσφύγων, εγκαταλελειμμένο όμως-βρέφος σε μια βάρκα, μέχρις ότου την παίρνει υπό την προστασία του ένα άτεκνο ζευγάρι ντόπιων. Αλλά δεν θα στεριώσει εκεί: η μητριά της πεθαίνει πολύ νωρίς και ο άγριος, μέθυσος πατριός, εξαχρειωμένος από το ποτό και την έλλειψη γυναικείας συντροφιάς, ασελγεί επάνω στο εφηβικό της κορμί.

Οι αλλεπάλληλες κακοτυχίες, καθιστούν το κορίτσι ένα είδος αποδιοπομπαίου τράγου στο κλειστό χωριό. Είναι στιγματισμένη, παράξενη, διαφορετική, σχεδόν μεταφυσική.

 Όταν η ηρωίδα γίνεται πια μια γυναίκα με λεπτή ομορφιά και απόκοσμη γοητεία, τα τρία αγόρια της νέας της οικογένειας Μανώλης, Βατής και Στράτος την διεκδικούν. Μαζί τους και ο γιός του νονού της, Λάμπης καθώς και ο Μούργος, ένα μαλθακό αγόρι της γειτονιάς. Εκείνη όμως αποστρέφεται κάθε αρσενικό. Κι όσο εκείνη τους απορρίπτει τόσο εκείνοι δημιουργούν έναν θίασο, ένα στενό χαρέμι γύρω της.

Ο ώριμος Μανώλης της είναι ταιριαστός, για τον νεαρό Βατή νιώθει τρυφερότητα, αλλά ο τολμηρός Λάμπης είναι εκείνος που την συγκινεί ενδόμυχα, ιδίως μετά από ένα υγρό ''συμβάν'' στην θάλασσα.

Όμως, εν τέλει, μέσα από μια σειρά μοιραίων γεγονότων, η Σμαραγδή αναγκάζεται να παραδοθεί, θέλοντας και μη, στην δύναμη του εφηβικού της τραύματος.  Απροσπέλαστη για τους ‘μνηστήρες’ επιλέγει την άρνηση.

Η ηρωίδα του έργου

Κατά κοινή παραδοχή των μελετητών του, ο Στράτης Μυριβήλης δεν είχε το χάρισμα του μυθιστοριογράφου: οι χαρακτήρες του είναι πολύ ασχημάτιστοι, οι ιστορίες του δεν έχουν συνοχή και από το ένα μυθιστόρημα στο άλλο μπορεί κανείς να αναγνωρίσει σταθερά μοτίβα σε σημείο συγγραφικής εμμονής.

Για παράδειγμα, η ηρωίδα του 'Η Παναγιά η γοργόνα' είναι πανομοιότυπη με την ηρωίδα του 'Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια': ξεχωριστή από όλες, αταίριαστη με το περιβάλλον της, κυνική και αυστηρή, άχαρη και χωρίς αισθησιασμό, αλλά και μήλον της έριδος για τους άντρες τριγύρω της- οι οποίοι της προκαλούν για κάποιο λόγο αηδία. Μια υπερφυσική καλλονή που, όποιος την συναντά μπροστά του το πρώτο πράγμα που προσέχει είναι η ομορφιά της και το δεύτερο η σκληρότητά της.

Λίγο ή πολύ, η Γυναίκα στον Μυριβήλη, είναι ένα μή ρεαλιστικό πρόσωπο, μάλλον ιδεατό, που ο συγγραφέας θέλει να παρουσιάζει ώς Σύμβολο. Η όλη προσωπικότητά της, είναι η υπερφυσική ομορφιά της και βέβαια η ακαταδεξία της. Είναι άπιαστη σαν το ιδανικό. Το ιδανικό της ευτυχίας. Υπερβαίνει μεταφυσικά τον μέσο όρο των υπολοίπων γυναικών. Όλη αυτή η ενοχλητική τελειότητα μοιάζει τελικά να θέλει να αυξήσει το γόητρο του αφηγητή ο οποίος διεκδικεί ένα τέτοιο «τρόπαιο»...

 Και, δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η ηρωίδα προτιμά να αφιερωθεί στην Παναγία, παρά να λύσει την αποστροφή της προς το αρσενικό φύλο με το να παραδοθεί σε έναν άντρα. Είναι ανέραστη, όχι από επιλογή, αλλά από απογοήτευση. Είναι μια τραγική φιγούρα που θέλει να προχωρήσει μπροστά, κι όμως βρίσκεται καταπιεσμένη, ανάμεσα στις παλιότερες και τις επερχόμενες συμφορές, που την συνθλίβουν.

Είτε πίσω είτε μπροστά της, κυριαρχούν τα γκρεμισμένα όνειρα.

Απαισιόδοξος έρωτας στον Μεσοπόλεμο

Γιατί ο Μυριβήλης καθιστά την γυναίκα-σύμβολο του βιβλίου αυτού, τόσο εξιδανικευμένη και τόσο άπιαστη; Η απάντηση βρίσκεται στην σύγκριση των δύο σπουδαιότερων βιβλίων του:

1924, Η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια.

1939, Η Παναγιά η Γοργόνα.

 Το πρώτο από αυτά, ανήκει στον πρώιμο Μεσοπόλεμο : ο Ά Παγκόσμιος πόλεμος είναι παρελθών, κυριαρχεί ο θρίαμβος του έρωτα, η χαρά της ζωής, η λαχτάρα για απόσβεση των μακάβριων μνημών του πολέμου. Στην 'Δασκάλα με τα χρυσά μάτια' ο αφηγητής υποτάσσει την ανέραστη Γυναίκα στην τελευταία μόλις σελίδα του έργου και πάνω στην κορύφωση του θριάμβου του, τελειώνει και το βιβλίο!

Όμως το 1939, ενόψει του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο έρωτας και η λαχτάρα για ζωή δεν μπορεί να θριαμβεύσει, είναι φευγάτος, όπως ακριβώς και ο Λάμπης. Στην 'Παναγιά την Γοργόνα' , η υποταγή στο αρσενικό είναι λανθάνουσα: η Σμαραγδή έχει παραδοθεί στον Λάμπη μέσα από ένα μόλις γυμνό αγκάλιασμα, ενώ παραδέχεται το αίσθημά της μόνο όταν εκείνος δεν είναι πια εν ζωή. Ο θάνατος του Λάμπη ουσιαστικά την πείθει για τον έρωτά του.

Το μεσοπολεμικό πάθος ξεθωριάζει μέσα στην απόγνωση του νέου επερχόμενου πολέμου. Η πραγμάτωση παραμένει σε επίπεδο φαντασιακό. Η ηρωίδα είναι τσακισμένη και μόλις που πάει να σηκώσει κεφάλι, την περιμένει μια ακόμα τραγωδία. Υπάρχει μια διαδοχή ατυχιών:

•    Πρώτα η εγκατάλειψη της ηρωίδας από τους φυσικούς γονείς της. (Εδώ η ορφάνια της Σμαραγδής, ταυτίζεται με την ήττα του 1922, τον ξεριζωμό από τις προαιώνιες εστίες. Το παιδί που εγκαταλείπεται στην βάρκα για να υιοθετηθεί από θετούς γονείς, είναι ο πρόσφυγας που φεύγει από το πρώτο του σπίτι για να εγκατασταθεί σε ένα άλλο, αφιλόξενο. )

•    Ο  τραυματικός βιασμός του πατριού της (Είναι ο συμβολικός βιασμός των ονείρων της γενιάς του Μεσοπολέμου, εξαιτίας των πατριωτικών αιτημάτων της Μεγάλης Ιδέας.  Ο άστοργος πατριός (Εθνικισμός) εξαναγκάζει το παιδί του σε μια βάρβαρη πράξη (πόλεμο) προκαλώντας του ανεξίτηλα ψυχικά τραύματα. )

•    Η τελευταία απογοήτευση, ο πνιγμός του Λάμπη. (Ο έλληνας του ’39, κάνει την ύστατη προσπάθεια να ξεπεράσει τα τραύματα του 1918 και του 1922, όπως η Σμαραγδή παλεύει με τον εαυτό της για να δοθεί στον Λάμπη. Όλα καταλήγουν στην άρνηση, οι ήρωες παραδίδονται σε ένα νέο τραυματικό πόλεμο- για την Σμαραγδή εσωτερικό, για μια ολόκληρη γενιά των ελλήνων του Μεσοπολέμου, πραγματικό).

Πηγή : http://tiallothadiavasoume.blogspot.gr/2012/02/blog-post.html

Ετικέτες Η Παναγιά η Γοργόνα (1924), Στράτης Μυριβήλης

http://pirforosellin.blogspot.gr/ - Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος(link ). Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.